مختصری در فقه امام شافعی رحمه الله

ضابطۀ اوقات نمازها با ساعات فلکی

هرگاه مدت زمان شب (از غروب آفتاب تا طلوع آن) را دانستی که چند ساعت است، نصف آن، وقت نماز ظهر است. اگر ۱/۴ روز را بر وقت نماز ظهر اضافه کنی، وقت نماز عصر می‌شود. هرگاه آفتاب غروب نماید، وقت نماز مغرب داخل می‌شود و هنگامی که یک ساعت و ده دقیقه از غروب آفتاب بگذرد، وقت نماز عشاء است و یک ساعت و نیم قبل از طلوع آفتاب، وقت نماز صبح داخل می‌شود. مثال: اول ماهی که زمان شب و روز مساوی است، مدت زمان شب، ۱۲ ساعت است. نصف آن ۶ ساعت است؛ یعنی وقت نماز ظهر، ساعت شش است. اگر ۱/۴ روز یعنی ۳ ساعت را بر آن اضافه کنی، ساعت ۹ می‌شود؛ یعنی، وقت نماز عصر، ساعت نه است. و یک ساعت و نیم قبل از طلوع آفتاب، یعنی، ساعت ده و نیم، وقت نماز صبح داخل می‌شود.

این ضابطه بستگی به زمان غروب آفتاب و آگاهی به زمان نصف روز دارد.

س: اوقات نمازها را به طور خلاصه بیان کنید؟

ج: – نماز ظهر: وقت آن از سپری شدن آفتاب از و سط آسمان تا اینکه سایۀ هر چیزی به اندازۀ خودش شود، می‌باشد.

- نماز عصر: وقت آن از زیاد سایۀ هر چیزی از اندارۀ خودش تا غروب آفتاب می‌باشد.

- نماز مغرب: وقت آن از غروب آفتاب تا نا پدید شدن شفق سرخ رنگ می‌باشد.

- نماز عشاء: وقت آن از ناپدید شدن شفق سرخ رنگ تا طلوع فجر صادق می‌باشد.

- نماز صبح: وقت آن از طلوع فجر صادق تا طلوع آفتاب می‌باشد.

علاوه براین اوقات، وقت فضیلتی هم و جود دارد و آن اینکه بین داخل شدن وقت نماز و خواندن آن، بیشتر از نیم ساعت فلکی فاصله نیفتد.

س: اوقاتی که نماز خواندن در آن مکروه است، کدامند؟

ج: پیج وقت است: ۱- بعد از نماز صبح تا طلوع آفتاب ۲- هنگام طلوع آفتاب تا سپری شدن شانزده دقیقه از طلوع آن ۳- هنگام زوال آفتاب غیر از نماز جمعه ۴- بعد از نماز عصر تا غروب آفتاب ۵- هنگام غروب آفتاب.

دراین اوقات نماز سنت مطلق؛ یعنی، نمازی که سیی ندارد، مکروه است. اما نمازی که دارای سیی است مثل نماز جنازه، نماز سنت تحیةالمسجد، نماز سنت راتبه و نماز قضا، خواندن آن در این اوقات جایز می‌باشد.

این حکم در غیر حرم مکه می‌باشد؛ پس در حرم مکه نماز خواندن در هر وقتی که باشد، مکروه نیست.

س: نماز واجب همان نماز نذر می‌باشد؛ پس اگر شخصی نذر نماید که: «هرگاه خداوند بیماریم را شفا دهد، بر من باد که برای او ده رکعت نماز بخوانم»، در این صورت هرگاه شفا حاصل نماید، خواندن ده رکعت نماز بر او واجب می‌گردد.

س: نماز مکروه چه نمازی است؟

ج: نماز مکروه عبارت است از: ۱- نمازی که در وقت کراهت خوانده شود. ۲- نمازی که بدون حضور قلب خوانده شود. ۳- نمازی که بر خلاق آدابش خوانده شود؛ مانند اینکه مأموم پشت سر امام نماز بخواند در حالی‌که بدون هیچ نیازی فاصلۀ بین‌شان بیشتر از سه ذراع باشد.

نمازی که بدون سبب در وقت کراهت خوانده شود، منعقد نمی‌گردد و نمازی که بر خلاق آدابش و بدون حضور قلب خوانده شود، منعقد می‌گردد، اما ثوابی را در پی ندارد.

س: نماز حرام چه نمازی است؟

ج: نمازی که بدون وضو خوانده شود. اگر کسی چنین نمازی را جایز بداند، کافر می‌گردد. همچنین نمازی که با قصد بیهودگی یا نمازی که بدون تحقق شرایطش خوانده شود، حرام است.

س: ارکان نماز فرض کدامند؟

ج: نماز فرض هفده رکن دارد: ۱- نیت ۲- قیام وایستادن ۳-گفتن «تکبیرة الاحرام» ۴- خواندن سورۀ فاتحه ۵- رکوع تا جایی‌که کف دستان به زانو برسد ۶- طمأنینه و آرام گرفتن در آن ۷- بلند شدن از رکوع و راست ایستادن (اعتدال) ۸- طمأنینه و آرام گرفتن در آن ۹- سجود ۱۰- طمأنینه و آرام گرفتن در آن ۱۱- نشستن بین دو سجده ۱۲- طمأنینه و آرام گرفتن در آن ۱۳- سجدۀ دوم همانند سجدۀ اول ۱۴- طمأنینه و آرام گرفتن در آن ۱۵- تشهد آخر ۱۶- درود فرستادن بر رسول خداص۱۷- سلام دادن نماز.

بعضی از فقها قیام و رو کردن قبله را از جمله شرط‌های نماز به حساب آورده‌اند.

س: تکبیرة الاحرام چیست؟

ج: دو کلمه است: «الله اکبر». غیر از این دو کلمه، گفتن چیزی دیگر کفایت نمی‌کند.

س: لفظ تشهد کدام است؟

ج: منظور از تشهد این کلمات است: «التَّحیَّاتُ المُبارَکاتُ الصَّلواتُ الطَّیِّبات لِلهِ، اَلسَّلامُ عَلَیکَ أیُّهَا النَّبیُّ و رَحمَةُ اللّهِ و بَرَکَاتُهُ، اَلسَّلامُ عَلَینا و عَلی عِبَادِ اللّهِ الصَّالِحینَ، أَشهَدُ أن لا إلهَ إلَّا اللّهُ، و أَشهَدُ أنَّ مُحمَّداً رَسُولُ اللّهِ، اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و عَلی آلِ مُحَمَّدٍ کَما صَلَّیتَ عَلی إبراهیمَ و عَلی آلِ إبراهیمَ، و بارِک عَلی مُحَمَّدٍ و عَلی آلِ مُحَمَّدٍ کَما بارَکتَ عَلی إبراهیمَ و عَلی آلِ إبراهیمَ فی العالَمینَ إنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ»

«درودهای حیات بخش و پر برکت و سلام‌های پاک از جانب خداست، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو باد ای پیامبرصسلام بر ما و بندگان صالح خدا! گواهی می‌دهم که غیر از خدا، هیچ معبود بر حقی نیست و گواهی می‌دهم که محمدصفرستادۀ خداست. خدایا! بر محمدصو خاندان محمدصدرود بفرست همچنانکه بر ابراهیم‌÷در جهانیان برکت نازل فرمود! هماناتو ستوده و با عظمت هستی».

س: لفظ سلام و درود بر پیامبرصکدام است؟

ج: لفظ کامل سلام بر او را در تشهد ذکر کردیم. حداقل درود و سلام بر وی این است:

«اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و عَلی آلِ مُحَمَّدٍ»

«خدایا! بر محمدصو آل محمدصدرود بفرست».

س: لفظ سلام دادن در نماز کدام است؟

ج: عبارت است از: «السَّلامُ عَلَیکُم و رَحمَةُ اللّهِ»؛ یعنی، «سلام و رحمت خداوند بر شما باد»! این لفظ در آخر نماز دو مرتبه گفته می‌شود: یک بار در طرف راست و بار دیگر در طرف چپ. تنها سلام دادن اول واجب است و سلام دومی سنت است.

س: «الصَّلاة»یعنی چه؟

ج: «الصَّلاة»از نظر لغوی به معنی دعاست و در اصطلاح شرعی عبارت است از: اقوال و افعالی که با تکبیر آغاز و با سلام دادن پایان می‌یابد.

س: سنت‌های نماز کدام است؟

ج: سنت‌های نماز به سه دسته تقسیم می‌شود: ابعاض، هیئات و آداب نماز:

س: ابعاض نماز چیست؟ آن را نام ببرید؟

ج: ابعاض نماز آن است که در صورت ترک با سجدۀ سهو جبران می‌شود و عبارتند از: ۱- نشستن برای تشهد اول ۲- تشهد اول ۳- درود فرستادن بر پیامبرصدر تشهد اول، ۴- قنوت در اعتدال دوم نماز صبح ۵- ایستادن برای قنوت ۶- درود فرستادن بر پیامبرصدر قنوت.

لفظ قنوت این است: «اَللَّهُمَّ اهدِنی فیمَن هَدَیتَ و عافِنِی فیمَن عَافَیتَ و تَولَّنِی فِیمَن تَوَلَّیتَ و بارِک لِی فیما أعطَیتَ وَقنِی شَرَّ ما قَضَیتَ، فَإنَّکَ تَقضِی و لا یُقضی عَلَیکَ و إنَّهُ لا یَذِلُّ مَن والَیتَ و لا یَعِزُّ مَن عَادَیتَ تَبارَکتَ رَبَّنا و تَعالَیتَ فَلَکَ الحَمدُ عَلی ماقَضَیتَ أستَغفِرُکَ و أَتوبُ إلَیکَ، و صَلَّی اللَّه عَلی مُحَمَّدٍ و عَلی آلِهِ و صَحبِهِ أَجمَعِین».

«الهی! مر در زمرۀ کسانی قرار ده که آن‌ها را هدایت کرده‌ای و مرا جزو کسانی قرار ده که به آن‌ها عفیت فرموده‌ای، خداوند! مرا جزو کسانی قرار ده که تو یاور آنانی و هرچه به من عنایت فرموده‌ای، مبارکش بگردان! و مرا از قضای بد، حفاظت کن! تویی که حکم می‌کنی، احدی بر تو حاکمیت ندارد. همانا کسی‌که تو او را حمایت کنی، خوار و ذلیل نمی‌شود و کسی‌که تو با او دشمنی کنی، هرگز عزت نمی‌یابد، پروردگارا! تو با برکت و بلند مرتبه هستی، پس بر هرچه حکم می‌کنی، ستایش و سپاس مخصوص توست. به سوی تو برمی‌گردم و از گناهانم طلب آمرزش و مغفرت می‌کنم. درود و سلام خداوند بر حضرت محمد ص و خاندان او و همۀ یارانش باد»!.

این قنوت با احادیث صحیح و از خلفای راشدین ثابت شده است. شافعی‌ها در نماز صبح و حنبلی‌ها در نماز و تر در تمام ایام سال آن را می‌خوانند.

برای ترک این ابعاض و انتقال رکن قولی مثل خواندن سورۀ فاتحه در رکوع و سهو آنچه عمدش نماز را باطل می‌کند، سجدۀ سهو در آخر نماز و قبل از سلام دادن انجام می‌شود.

س: هیئات نماز چیست؟ آن را نام ببرید؟

ج: هیئات نماز آن است که هرگاه ترک شوند، جهت جبرانشان نیازی به سجدۀ سهو ندارند و عبارتند از: ۱- قرار دادن دست راست بر پشت دست چپ زیر سینه و بالای ناف ۲- دعای استفتاح [۳]بعد از تکبیرة الاحرام ۳- پناه بردن به خدا (گفتن «أعُوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم» [۴]بعد از استفتاح ۴- گفتن «اللهُ اکبر»برای رکوع ۵- ابتدای تکبیر همراه با ابتدای خم شدن برای رکوع باشد ۶- تسبیح (گفتن «سُبحانَ رَبِّی العَظیمِ و بِحَمدِهِ» [۵]سه بار در رکوع ۷- گفتن «سَمعَ اللهُ لِمَن حَمِدَهُ»( [۶]) هنگام بلند شدن ار رکوع ۸- بعد از آن گفتن «رَبَّنا لَکَ الحَمدُ مِلءَ السَّمواتِ و مِلءَ الأرضِ و مِلءَ ما بَینَهُما و مِلءَ ما شِئتَ مِن شیءٍ بَعدُ»( [۷]) ۹- گفتن « اللهُ أکبر»هنگام پایین رفتن برای سجود ۱۰- تسبیح (گفتن «سُبحَانَ رَبِّیَ الأعلی و بِحَمدِهِ»( [۸]) سه بار در سجود ۱۱- گفتن «اللهُ أکبر»هنگام بلند شدن از سجود ۱۲- گفتن «رَبِّ اغفِرلِی و ارحَمنِی و عافِنِی و اعفُ عَنِّی» [۹]هنگام نشستن در بین دو سجده ۱۳- گفتن «الله أکبر»هنگام بلند شدن و پایین رفتن در نماز ۱۴- بلند کردن دستان برای تکبیرة الاحرام هنگام خم شدن برای رکوع و موقع بلند شدن از آن ۱۵- با حالت «افتراش» [۱۰]نشستن در نشستن‌های استراحت و نشستن برای تشهد اول و نشستن بین دو سجده ۱۶- با حالت «تورک»( [۱۱]) نشستن در تشهد آخر قبل از سلام ۱۷- سلام دوم نماز.

[۳] گفتن «وَجَّهتُ وَ جهِیَ الِلِّذی فَطَرَالسَّمواتِ و الأَرضَ حنیفاً مسلما و مَا أنَا مِنَ المُشرِکین، إنَّ صَلاتی و نُسکی و مَحیایَ وَ مَمَاتی لِلهِ رَبِّ العالَمین، لا شریکَ لهُ و بِذلِکَ أُمِرتُ و أنَا مِنَ المُسلِمینَ»؛ یعنی، «من چهره‌ام را به سوی ذاتی متوجه کرده‌ام که آسمان‌ها و زمن را آفرید، در حالی‌که من از باطل روی گردان شده و به سوی حق آمده‌ام و از مشرکان نیستم. نماز، عبادت، زندگی و مرگم از آن پروردگار جهانیان است که شریکی ندارد، دستور یافته‌ام که چنین کنم و من از فرمانبر داران می‌باشم». (مترجم) [۴] پناه می‌برم به خدا از شر شیطان رانده شده. [۵] پروردگار بزرگ من از هر عیب و نقصی به دور است و ستایش و سپاس مخصوص اوست. [۶] خداوند شنید و قبول کرد ستایش کسی را که او راستایش نمود. [۷] پروردگارا! حمد وستایش مخصوص توست؛ حمد و ستایشی که آسمان‌ها و زمین و میان آن‌ها و هرچه تو بخواهی را پر کند. [۸] پروردگار بلند مرتبۀ من از هر عیب و نقصی به درو است و ستایش و سپاس مخصوص اوست. [۹] پروردگارا! مرا ببخش، به رحم کن، مرا عافیت و سلامتی ده و از گناهان من در گذر! [۱۰] افترش به ان گونه است که شخص در نشستن پای چپ را بگستراند و روی قوزک آن بنشیند و پای راست را نصب کند به گونه‌ای که انگشتان آن رو به قبله باشند. (متر جم) [۱۱] نصب کردن پای راست به حالت اول و دراز کشیدن پای چپ زیر پای راست و نهادن نشیمنگاه بر روی زمین. (مترجم)