چگونه باید حج را ادا کرد؟
اساس صحت و درستی هر عملی، اخلاص، پاک گردانیدن نیت برای خداوند متعال است، پس اگر کسی با اخلاص قصد ادای حج را داشته باشد، خداوند متعال وی را کمک و یاری می‌نماید. همچنانکه در حدیث ثابت شده است: «ثَلَاثَةٌ حَقٌّ عَلَى اللهِ عَوْنُهُمْ: حاجٌّ و نَاكِحٌ عَفَافًا و غَازي»
«خداوند بر خودش واجب نموده که سه‌کس را یاری نماید: کسی‌که قصد حج و زیارت خانه خدا را داشته باشد. ۲- کسی‌که قصد ازدواج دارد تا عفیف و پاکدامن باشد. ۳- کسی‌که قصد قتال و پیکار در راه خدا را داشته باشد.»
هرگاه شخص برای حج عزم و تصمیم گرفت، ابتدا باید سعی کند که برای هزینه سفر حج و عمره‌اش مال حلالی را به دست آورد و آن‌گاه سعی کند دوست صالحی را بیابد تا در سفر حج و عمره وی را همراهی بکند و در طاعت و عبادت یاری‌اش نماید.
پس از آنگه مال حلال و دوست صالح را یافت، از پدر و مادرش- در صورتی‌که زنده باشند- یا هر کدام از آن‌ها که در قید حیاتند، اجازه بگیرد؛ زیرا رضای خدا در رضای پدر و مادر است.
سپس اگر بدهکار باشد، از طلبکارش اجازه بگیرد؛ زیرا سفر بدهکار- درصورتی که وقت ادای بدهی آمده باشد یا درسفرش وقت ادایش بیاید- بدون اجازه طلبکار حرام است.
پس از آن از همه کسانی‌که به نحوی با آن‌ها رفت و آمد وهمنشینی و همراهی داشته، طلب حلالیت کند تا اینکه دلشان از وی پاک شود و از او راضی و خشنود شوند. آن‌گاه به دنبال گرفتن گذرنامه برود؛ زیرا امروزه‌گذرنامه برای سفر به حج امر ضروری است و انسان بدون آن‌نمی تواند به خارج کشور سفر نماید، پس باید گذرنامه باشد و باید مدت آن تا بازگشت از سفر باقی بماند. اگر در کشوری قرار دارد که گذرنامه احتیاج به ویزا دارد، ویزا را هم بگیرد؛ زیرا اگر باگذرنامه‌ای که مدتش تمام شده است، مسافرت کند، وی را به کشورش برمی گرانند یا اصلا اجازه سفر به وی نمی‌دهند و اگر گذرنامه‌ای داشته باشد که مدت آن تا زمان بازگشت باقی بماند ولی بدون ویزا باشد، اجازه سفر به وی نمی‌دهند یا وی را از کشوری که به آنجا مسافرت کرده است، بر می‌گردانند.
زمانی که هزینه سفر از راه حلال و دوست صالح را به دست آورد و از پدر و مادرش یا هر کدام از آن‌ها که در قید حیاتند، اجازه‌گرفت و از خویشاوندان و در ستانش طلب حلالیت کرد و دارای گذرنامه‌ای باشد که مدتش باقی مانده و احتیاج به ویزاندارد، یا احتیاج به ویزا دارد و ویزا هم گرفته، آن‌گاه به نفقه و هزینه زن و فرزندانش نگاه کند؛ زیرا درست نیست که به حج سفر کند در حالی‌که زن وفرزندانش احتیاج به نفقه داشته باشند در حالی‌که آن را برایشان فراهم نکرده است.
هرگاه تمام آن مقدمات حاصل شد، پس شلوار و عبا و یک جفت کفش برای احرام تهیه کند و کلامی را نیز تهیه کند تا جهت دفع گرمای آفتاب و محافظت از باران از آن استفاره کند. و مقداری دارو و درمان مثل داروی مسکن و داروهایی که درگرفتگی شکم یا اسهال آن مفید است، تهیه کند؛ البته این داروها باید با مشورت و تجویز پزشک، دارویی را مصرف نماید، به خودش خیانت کرده و به خودش ضرر رسانده، به گونه‌ای که متوجه آن نمی‌شود.
شخص در طور سفرش سعی کند که غذای کمی بخورد؛ زیرا آنچه هم در حضر و هم در سفر به انسان نفع و فایده‌می رساند کم خوری است؛ ابن سینا چه گفته است: «اگر مرده‌ها زنده می‌شدند و از سبب هلاک و نابودیشان مورد سؤال قرار می‌گرفتند، هر آینه ۹۹% آنان در جواب می‌گفتند: بر اثر پر خوری.»
زمانی که وقت سفر فرارسید، و وضو و پس از آن دو رکعت نماز سنت خروج برای سفر را به جای آورد. و بایستی تمام لوازمات همراه خودش از قبیل پول، لباس، وسایل، دارو و اسم کسانی‌که باید از آنان خداحافظی کند، بنویسد تا چیزی ازیادش نرود. سپس با خانواده و آن‌گاه با کسانی‌که در خارج از خانواده با آنان رفت و آمد داشته، خداحافظی کند و به کسانی‌که از آنان خداحافظی می‌کند، این دعا را بگوید: «أَسْتَوْدِعِ اللهَ دَيْنَكَ وَأَمَانَتَكَ، وَخَوَاتِمَ عَمَلِكَ زَوَّدَكَ اللَّهُ التَّقْوَى وَأَصْبَحَكَ السَّلاَمَةَ فِي سَفَرِكَ كُلِّهِ»
«دین و امانت و عاقبت کارت را به خداوند می‌سپارم، خداوند تقوای و پرهیزگاری را توشه‌ات قرار دهد وتو را در تمام سفرت سالم و تندرست گرداند».
آن‌گاه از آنان بخواهد که برایش دعای خیر بکنند. و مقداری پول به اندازه توانایی به کسانی‌که نفقه‌شان بر عهده اوست، بدهد و به اندازه توانایی مقداری از آن را به فقیران صدقه بدهد.
هنگامی که از خانه خارج شد، این ذکر را بخواند: «بِسْمِ اللَّهِ، تَوَكَّلْتُ عَلَى اللَّهِ وَلَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ، اللهم إني أعوذبك أن أضل أو أضل أو أزل أو أزل أو أظلم أو أظلم أو اعتدي أو يعتدي علي. اللهم إليك توجهت و وجهك الكريم اردت و بك إعتصمت و عليك توكلت فاكفني ما أهمني وما لا اهتم له، أنت ثقتي وأنت رجائي ولا إله غيرك عزجارك وجل ثناوك»
«به نام خدا، بر خدا توکل کردم وهیچ قدرت و توانائی جز از طرف خدا نیست، خدایا! من به تو پناه می‌برم از اینکه خودم گمراه شوم یا به وسیله دیگری گمراه شوم و یا اینکه بلغزم یا لغزائده شوم، یا ستم کنم یا مورد ستم قرار گیرم، یا تعدی و درازدستی کنم یا مورد تعدی و تجاوز قرار گیرم. خدایا! رو به سوی ذات گرمی‌ات کردم و به تو پناه بردم و بر تو توکل نمودم، پس در آنچه برایم مهم است و آنچه که برایم اهمیتی ندارد، مراکفایت کن، تو مورد اطمینان و مورد اعتماد من هستی و تنها امید منی، هیچ معبودی نیست غیر از تو، هر کسی‌که به تو نزدیک است، با غزت است وثنا و ستایش تو با شکوه است».
و وقتی که پای راستش را در ماشین یا هوا‌پیما قرار داد، این ذکر را بخواند: ﴿بِسۡمِ ٱللَّهِ مَجۡرٜىٰهَا وَمُرۡسَىٰهَآۚ إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٞ رَّحِيمٞ٤١﴾[هود: ۴۱]. ﴿وَمَا قَدَرُواْ ٱللَّهَ حَقَّ قَدۡرِهِۦ وَٱلۡأَرۡضُ جَمِيعٗا قَبۡضَتُهُۥ يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِ وَٱلسَّمَٰوَٰتُ مَطۡوِيَّٰتُۢ بِيَمِينِهِۦۚ سُبۡحَٰنَهُۥ وَتَعَٰلَىٰ عَمَّا يُشۡرِكُونَ٦٧﴾[الزمر: ۶۷]. ﴿سُبۡحَٰنَ ٱلَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَٰذَا وَمَا كُنَّا لَهُۥ مُقۡرِنِينَ١٣ وَإِنَّآ إِلَىٰ رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ١٤﴾[الزخرف: ۱۳-۱۴].
«حرکت و توقفش به نام خداست، همانا خدایم بر گناه توبه کنندگان پرده می‌کشد و نسبت به مؤمنان مهربان است و خدا را آن‌طور که باید و شاید نشناخته‌اند و قدر و منزلش را‌کامل ندانسته‌اند و در نهاد خود آن‌طور که لازم است ارجش را نننهاده‌اند در حالی‌که زمین با آن همه وسعت و گسترش در روز قیامت در قبضه قدرت و تسلط خدا قرار دارد و آسمان‌ها با قدرت او درهم پیچیده می‌شوند، خدا از ناتوانی و نقصی که‌مشرکان او را بدان متصف می‌کنند پاک و منزه است، خداوند پاک و منزه است سواری این را برای ما فراهم و آسان کرده است و اگرخدا آن را برای ما تسخیر نمی‌کرد، ما قدرت و توانایی رام کردن آن را نداشتیم».
پس از آن سه بار «آیة الکرسی» سه بار سوره «قریش» و سه بار سوره «اخلاص» خوانده شود. زمانی که به میقات تعیین شده آگاهی داشت، لباس‌های دوخته راکنار نهد و شلوار و عبای سفید و یک جفت کفش که پوشیدن آن‌ها باری احرام جایز باشد، بپوشد و آن‌گاه بگوید: «قصد حج دارم و برای آن احرام می‌بندم جهت رضای خدا-اگر قصد حج را داسته باشد- سپس شروع به خواندن به تلبیه کند و بگوید: «لَبَّيْكَ اللَّهُمَّ لَبَّيْكَ. لَبَّيْكَ لاَ شَرِيكَ لَكَ لَبَّيْكَ. إِنَّ الْحَمْدَ، وَالنِّعْمَةَ لَكَ. وَالْمُلْكَ لاَ شَرِيكَ لَكَ»
«گوش به فرمانم، ای خدا! گوش به فرمانم. گوش به فرمانم، تو شریک نداری، گوش به فرمانم، همانا ستایش و نعمت و سلطنت از آن توست و تو شریکی نداری».
پس از آنکه ذکر تلبیه را چند بار تکرار کرد، بر پیامبر خداصاین چنین درود بفرستد: «اللهُمَّ صَلِّ وَسَلِّمْ عَلَى مُحَمَّدٍ وآله وصحبه وأزواجه وآل بيته وذريته والتابعين»
«خدایا بر سرور ما، حضرت محمدصوبر خاندان و یاران و همسران و اهل خانه و فرزندانش و تابعین درود و سلام بفرست».
سپس برای خود و خانواده و فرزندان و دوستانش دعاکند و برای مسلمانان و عزت و اتحاد آنان و نصرت و یاریشان بر دشمنان دعاکند. بدین ترتیب هرگاه ذکر تلبیه را چند بار تکرار نمود، بر پیامبرصو خاندان و اصحابش و تابعین درود و سلام بفرستد و سپس برای خود، خویشان و مسلمانان دعا کند و برای رهبران مسلمانان دعای صلاح و تقوا و یکپارچگی و اخلاص برای خدا بکند.
هنگامی که به حرم مکه رسید، بگوید: «اللهم هذا حرمك وأمنك فحرمني على النار، وأمني من عذابك يوم تبعث عبادك واجعلني من أوليائك وأهل طاعتك»
«خدا این و امن توست، پس آتش درزخ را بر من حرام کن و مرا از عذاب در امان دار! روزی که بندگانت را برانگیخته می‌کنی، مرا از دوستان و اطاعت کنندگانت قرار ده».
هنگامی که داخل حرم شد، ذکر تلبیه و درود و سلام بر پیامبرصو دعا- به آن صورتی‌که ذکر کردیم- را به ذکر قبلی اضافه کند. وقتی که داخل مکه شد، به سوی مسجد الحرام بشتابد و هنگام دیدن کعبه این دعا را بخواند: «اللَّهُمَّ زِدْ هَذَا الْبَيْتَ تَشْرِيفًا، وَتَعْظِيمًا، وَتَكْرِيمًا، وَمَهَابَةً، وَزِدْ مِنْ شَرَفِهِ، وَكَرَمِهِ مِمَّنْ حَجَّهُ وَاعْتَمَرَهُ تَشْرِيفًا وَتَكْرِيمًا وَتَعْظِيمًا وَبِرًّا اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَمِنْكَ السَّلَامُ، تَبَارَكْتَ وَتَعَالَيْتَ يَا ذَا الْجَلَالِ وَالْإِكْرَام»
«خدایا، بر شرافت، بزرگداشت، هیبت و نیکی این خانه بیفزای و بر شرفت، بزرگداشت و نیکی آن کس از حج‌گزاران و عمره‌گزاران که آن را بزرگ داشت و حرمت نهاد نیز بیفزای. خدایا، سلام تویی و سلامتی از جانب توست. پس پروردگارا، ما را با سلامتی زنده بدار. تو با برکت و بزرگاری ای صاحب جلال و اکرام. سپس هر آنچه از خیرات دنیا و آخرت خواست دعاکند».
سپس به طرف حجر الأسود برود و آن را گرفته و بوسه کند وپیشانی‌اش را بر روی آن قرار دهد و بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَاللَّهُ أَكْبَرُ اللهم إيمانا بك وتصديقا بكتابك ووفاء بعهدك وإتباعا لسنة نبيك»
«به نام خداوند، خداوند بزرگ و بلند مرتبه است. خدایا! به تو ایمان آوردم و کتابت را تصدیق می‌کنم و به عهدی که با تو بستم، وفا می‌کنم واز سنت پیامبرت، محمدصتبعیت می‌کنم».
این ذکر هنگام گرفتن حجر الأسود و موقع شروع طواف و در هر طواف در مقابل حجرالأسود، گفته شود و در سه دور اول طواف این دعا خوانده بشود: «اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ حَجًّا مَبْرُورًا، وَذَنْبًا مَغْفُورًا وَسَعْيًا مَشْكُوْراً»
«خدایا، این را حجی مقبول، گناهی بخشوده شده و کوششی مورد سپاس قرار گرفته، قرار ده».
و در چهار دور دیگر این دعا خوانده شود: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ وَارْحَمْ وَاعْفُ عَمَّا تَعْلَمُ وَأَنْتَ الْأَعَزُّ الْأَكْرَمُ، اللَّهُمَّ آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ»
«خدایا! از گناهان در گذر و رحم کن و از خطاها و لغزشهایی که می‌دانی، درگذر، به راستی که تو بی‌نهایت عزیز و بخشنده و ستوده هستی. پروردگارا! در دنیا و آخرت به ما نیکی عطا فرما و ما را از عذاب دوزخ، نجات ده».
امام شافعی/می‌فرماید: «بهترین دعایی که در طواف گفته می‌شود، این دعا است:
﴿رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِي ٱلدُّنۡيَا حَسَنَةٗ وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ حَسَنَةٗ وَقِنَا عَذَابَ ٱلنَّارِ٢٠١﴾[البقرة: ۲۰۱].
مستحب است که بین طواف هر آنچه دوست دارد، دعا کند. از حسن بصری/حکایت شده که در حج در پانزده جا دعا مستجاب می‌شود: هنگام طواف، هنگام قرار گرفتن بین در کعبه و حجرالأسود، زیر میزاب، داخل کعبه، کنار آب زمزم، بر روی کوه صفا و مروه، هنگام سعی بین صفا و مروه، پشت مقام ابراهیم، در صحرای عرفات، در مزدلفه و منی، و هنگام رمی جمرات سه‌گانه.
رأی امام شافعی و جمهور اصحاب شافعی بر این است که هنگام طواف، قرائت قرآن مستحب است؛ زیرا آنجا مکان ذکر است. شیخ ابومحمد جوینی می‌گوید: «مستحب است که در ایام حج هنگام طواف یک ختم قرآن خوانده شود؛ چراکه اجر و پاداش بزرگی را در پی دارد».