نزول اولین و آخرین آیات قرآن

محققان در مورد اینکه اولین مجموعه آیات نازل شده کدام است اختلاف نظر دارند و بهترین قول آن است که آیاتی از اول سوره علق، اولین آیات نازل شده را تشکیل می‌دهند.

﴿ٱقۡرَأۡ بِٱسۡمِ رَبِّكَ ٱلَّذِي خَلَقَ١ خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِنۡ عَلَقٍ٢ ٱقۡرَأۡ وَرَبُّكَ ٱلۡأَكۡرَمُ٣ ٱلَّذِي عَلَّمَ بِٱلۡقَلَمِ٤ عَلَّمَ ٱلۡإِنسَٰنَ مَا لَمۡ يَعۡلَمۡ٥﴾[العلق: ۱-۵].

«بخوان به نام پروردگارت که آفرید. (۱) انسان را از عَلَق آفرید. (۲) بخوان، و پروردگار تو کریمترین [کریمان‏] است. (۳) همان کس که به وسیله قلم آموخت. (۴) آنچه را که انسان نمى‏دانست [بتدریج به او] آموخت‏ »

آنچه را که انسان نمى‏دانست [بتدریج به او] آموخت‏به دلیل روایت عایشهل که بخاری و مسلم آورده‌اند: که اول، وحی به رسو‌ل‌الله جاز طریق خواب بود و هیچ خوابی نمی‌دید مگر آنکه مثل صبح آشکار بود.

سپس دوستدار خلوت شد و جهت عبادت به غار حراء می‌رفت و برای چند روزی توشه می‌گرفت و چون توشه‌اش تمام می‌شد به نزد خدیجه برمی‌گشت و باز توشه می‌گرفت و به خلوت گاه خویش می‌رفت. رسول‌‌الله جفرمود که روزی جبرئیل÷نزد من آمد و گفت: (اقرأ) گفتم: من قاری نیستم، مرا بفشرد و گفت: اقرأ باز گفتم: من قاری نیستم، باز مرا بفشردف و این بار سخت بود گفت: ﴿ٱقۡرَأۡ بِٱسۡمِ رَبِّكَ ٱلَّذِي خَلَقَ...﴾رسول‌الله جدر حالی که اندامش می‌لرزید به خانه برگشت... تا آخر قصه. [۴]

گروهی از محققان گفته‌اند: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ﴾اولین سوره‌ی قرآن است که نازل شده و به حدیث جابرساستدلال می‌کنند که از وی سؤال شد اولین آیات قرآن ابتدای سوره‌ی اقرأ است یا سوره‌ی ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ﴾؟ جابر در جواب گفت: من از زبان رسول‌الله جبرای شما نقل می‌کنم که فرمود: روزی از غار حراء برمی‌گشتم.

موقعی که به وسط دره رسیدم فرشته ای را بالای سر خود دیدم که همه افق را پوشانده بود، ترسیدم و سریع به خانه برگشتم و گفتم مرا بپوشانید، بعداً این آیه‌ها نازل شد [۵].

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُدَّثِّرُ١ قُمۡ فَأَنذِرۡ٢﴾[المدثر: ۱-۲].

محققان به چند جهت به این قول جواب داده‌اند:

۱- زمانی که رسول‌الله جاز بدایت نزول وحی بر خود صحبت می‌کرده‌اند. جابر همه‌ی آنچه را که ایشان فرموده‌اند نشنیده است و قسمتی را که شنیده، روایت کرده است.

۲- مقصود جابرسنزول، بعد از فترت وحی بوده است.

۳- می‌توان این دو قول را با هم جمع کرد و گفت: نزول آیه‌های اول سوره علق برای بیان نبوت رسول‌الله جبوه و نزول سوره‌ی مدثر اولین آیات برای بیان رسالت ایشان بوده است.

اما در مورد آخرین قسمت نازل شده‌ی قرآن گروهی گفته‌اند: آیه‌ی (ربا) از سوره‌ی بقره است.

و گروه دیگری گفته‌اند: آیه‌ی

﴿وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا تُرۡجَعُونَ فِيهِ إِلَى ٱللَّهِۖ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡ وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ٢٨١﴾[البقرة: ۲۸۱].

«و بترسید از روزى که در آن، به سوى خدا بازگردانده مى‏شوید، سپس به هر کسى [پاداشِ‏] آنچه به دست آورده، تمام داده شود و آنان مورد ستم قرار نمى‏گیرند.»

است. و برخی نیز بر این عقیده‌اند که آیه‌ی مدائنه:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيۡنٍ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى فَٱكۡتُبُوهُۚ﴾[البقرة: ۲۸۲].

«اى کسانى که ایمان آورده‏اید، هر گاه به وامى تا سررسیدى معین، با یکدیگر معامله کردید، آن را بنویسید.»

است. و می‌توان گفت این سه قول در واقع یک قول است که در نتیجه چنین می‌شود: آخرین آیات قرآن که بر پیامبر نازل شده است از آیه‌ی:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓاْ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ٢٧٨﴾[البقرة: ۲۷۸].

«اى کسانى که ایمان آورده‏اید، از خدا پروا کنید و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقى مانده است واگذارید.»

شروع می‌شود، و به آیه‌ی مدائنه خاتمه می‌یابد. و گفته شده: آیه‌ی (کلاله) یعنی آیه‌ی آخر سوره‌ی نساء آخرین آیه‌ی نازله است، لکن چنان می‌نماید که مقصود آخرین آیه در موضوع مواریث است.

و همچنین نظریاتی نیز در این خصوص وجود دارد که در آنها آیات دیگری به عنوان آخرین آیات نازل شده بر پیامبر مطرح شده است، اما با بررسی دقیق می‌توان به این نتیجه رسید که این آیات آخرین آیات نازل شده نیست بلکه آخرین آیه یک سوره و یا آخرین آیه در یک موضوع خاص می‌باشد، اما آیه:

﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗاۚ﴾[المائدة: ۳].

«امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را براى شما [به عنوان‏] دین برگزیدم.»

در روز جمعه نهم ذی‌حجه سال دهم هجری در عرفه نازل شده است، و از جمله آیاتی است که در مکه نازل شده اما به اعتبار مدنی است.

چنان که می‌دانیم از تاریخ نزول این آیه تا وفات رسول‌الله جبیش از هفتاد روز فاصله است و این امر پذیرش این نظر را مشکل می‌نماید زیرا بعید به نظر می‌رسد در این مدت نسبتاً طولانی آیاتی بر رسول‌الله جنازل نشده باشد. و قبلاً به این نظر اشاره شد که، آیه‌ی ربا و ما بعد آن تا آخر آیه‌ی مدائنه از سوره‌ی بقره آخرین آیاتی است که نازل شده است لذا امام طبری و دیگر محققان گفته‌اند مقصود از آیه:

﴿ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي﴾[المائدة: ۳].

«امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم.»

اتمام قوت مسلمانان و اکمال نعمت امن و امان و نشر اسلام در همه جزیره العرب است، و از جمله اتمام نعمت، عدم شرکت‌ مشرکان در حج آن سال بود که بواسطه‌ی اوایل سوره‌ی توبه در حج گذشته اعلام شده بود.

[۴] بخاری: حدیث ۳، بدء‌الوحی. [۵] بخاری: حدیث ۳، بدء الوحی.