تعریف سبب
با توجه به اسباب نزول قرآن می‌توان آنها را به دو بخش عمده تقسیم کرد:
۱- وقوع حادثه‌ای و نزول آیاتی از قرآن بر اثر آن: مثل ینکه می‌گویند: هنگامی که آیه‌ی
﴿وَأَنذِرۡ عَشِيرَتَكَ ٱلۡأَقۡرَبِينَ٢١٤﴾[الشعراء: ۲۱۴].
«و خاندان خویشاوندت را هشدار ده.»
نازل شد رسول‌الله جخویشاوندان خود را جمع کرد و به آنان فرمود: اگر به شما خبر دهم که پشت این کوه لشکریانی هستند که قصد حمله به شما را دارند آیا مرا تصدیق می‌کنید؟ آنان در جواب گفتند: ما تا به حال از تو دروغ نشنیدیم، رسول‌الله جفرمود: پس من شما را از عذاب خدا در آخرت می‌ترسانم. و در این هنگام (ابولهب) عبدالعزی بن عبدالمطلب که عمری او بود در جواب گفت: «تبالك ألهذا جمعتنا؟»(ناامیدشوی برای این ما را جمع کرده‌ای).
بر اثر این حادثه سوره (مسد) نازل شد [۶]
﴿تَبَّتۡ يَدَآ أَبِي لَهَبٖ وَتَبَّ١ مَآ أَغۡنَىٰ عَنۡهُ مَالُهُۥ وَمَا كَسَبَ٢ سَيَصۡلَىٰ نَارٗا ذَاتَ لَهَبٖ٣ وَٱمۡرَأَتُهُۥ حَمَّالَةَ ٱلۡحَطَبِ٤ فِي جِيدِهَا حَبۡلٞ مِّن مَّسَدِۢ٥﴾[المسد: ۱-۵].
«بریده باد دو دست ابو لهب، و مرگ بر او باد. (۱) دارایى او و آنچه اندوخت، سودش نکرد. (۲) بزودى در آتشى پُرزبانه درآید. (۳) و زنش، آن هیمهکش [آتش فروز]، (۴) بر گردنش طنابى از لیف خرماست».
۲- طرح سوالی از طرف صحابه یا دیگران و نزول آیه در جواب آن، مثل سؤال کردن بعضی از یهود در مورد روح که آیه‌ی سوره اسرا در جواب آن نازل شد:
﴿وَيَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلرُّوحِۖ قُلِ ٱلرُّوحُ مِنۡ أَمۡرِ رَبِّي وَمَآ أُوتِيتُم مِّنَ ٱلۡعِلۡمِ إِلَّا قَلِيلٗا٨٥﴾[الإسراء: ۸۵].
«و از تو درباره روح مىپرسند. بگو: [آگاهى از] روح شأنى از [شؤون ویژه] پروردگار من است و از دانش جز اندکى به شما ندادهاند»
و می‌توان ادعا کرد که همه‌ی آیاتی که با سوال شروع می‌شود بر اثر سوال نازل شده است:
مثل:
﴿۞يَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡخَمۡرِ وَٱلۡمَيۡسِرِۖ قُلۡ فِيهِمَآ إِثۡمٞ كَبِيرٞ وَمَنَٰفِعُ لِلنَّاسِ وَإِثۡمُهُمَآ أَكۡبَرُ مِن نَّفۡعِهِمَاۗ وَيَسَۡٔلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَۖ قُلِ ٱلۡعَفۡوَۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمُ ٱلۡأٓيَٰتِ لَعَلَّكُمۡ تَتَفَكَّرُونَ٢١٩﴾[البقرة: ۲۱۹].
«از تو درباره شراب و قمار مىپرسند، بگو: در هر دوى آنها گناهى بزرگ و [نیز] براى مردم سودهایى است و گناه هر دوى آنها از نفعشان بیشتر است. و از تو مىپرسند: چه چیز انفاق کنند. بگو: افزون [بر نیاز خود را]. خداوند نشانهها را اینچنین براى شما روشن مىسازد، باشد که شما اندیشه کنید.»
﴿وَيَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡيَتَٰمَىٰۖ قُلۡ إِصۡلَاحٞ لَّهُمۡ خَيۡرٞۖ وَإِن تُخَالِطُوهُمۡ فَإِخۡوَٰنُكُمۡۚ﴾[البقرة: ۲۲۰].
«و از تو درباره یتیمان مىپرسند. بگو: اصلاح کردن [کار] آنان بهتر است و اگر با آنان همزیستى کنید، [در حکم] برادران شما هستند و خداوند تبهکار را از درستکار مىشناسد و اگر خدا مىخواست بر شما سخت مىگرفت، به راستى که خداوند پیروزمند فرزانه است.»
و ﴿يَسَۡٔلُكَ ٱلنَّاسُ عَنِ ٱلسَّاعَةِۖ قُلۡ إِنَّمَا عِلۡمُهَا عِندَ ٱللَّهِۚ وَمَا يُدۡرِيكَ لَعَلَّ ٱلسَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيبًا٦٣﴾[الأحزاب: ۶۳].
«مردم درباره قیامت از تو مىپرسند. بگو: علم آن تنها نزد خداوند است و تو چه مىدانى شاید که قیامت نزدیک باشد.»
با توجه به تقسیم و مثالهای گذشته می‌توان سبب نزول را چنین تعریف کرد: (حادثه و یا سوالی که بر اثر آن آیه‌ای نازل شود سبب نزول است).
[۶] بخاری: حدیث ۴۵۸۹.