۶- سؤال و جواب
۱- اصل در جواب آن است که مطابق سؤال باشد. مثل:
﴿وَيَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡمَحِيضِۖ قُلۡ هُوَ أَذٗى فَٱعۡتَزِلُواْ ٱلنِّسَآءَ فِي ٱلۡمَحِيضِ﴾[البقرة: ۲۲۲].
«از تو در باره عادت ماهانه [زنان] مىپرسند، بگو: «آن، رنجى است. پس هنگام عادت ماهانه، از [آمیزش با] زنان کناره گیرى کنید.»
و مثل:
﴿۞يَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡخَمۡرِ وَٱلۡمَيۡسِرِۖ قُلۡ فِيهِمَآ إِثۡمٞ كَبِيرٞ وَمَنَٰفِعُ لِلنَّاسِ وَإِثۡمُهُمَآ أَكۡبَرُ مِن نَّفۡعِهِمَاۗ﴾[البقرة: ۲۱۹].
«در باره شراب و قمار، از تو مىپرسند، بگو: «در آن دو، گناهى بزرک، و سودهایى براى مردم است، و [لى] گناهشان از سودشان بزرگتر است.»
۲- ممکن است جواب مطابق سؤال وارد نشود در اینجا ضمن توجه دادن به نحوه‌ی پرسش سؤال‌کننده به سؤالی جواب داده می‌شود که می‌بایست آن طور مطرح می‌شد. مثل این سؤال که فرعون از حضرت موسی÷ پرسید:
﴿وَمَا رَبُّ ٱلۡعَٰلَمِينَ٢٣﴾[الشعراء: ۲۳].
این سؤال از ماهیت و حقیقت ذات باریتعالی است چون (ما) برای سؤال از ذات و حقیقت بکار می‌رود. ولی حضرت موسی÷در جواب چنین گفت:
﴿قَالَ رَبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَآۖ إِن كُنتُم مُّوقِنِينَ٢٤﴾[الشعراء: ۲۴].
«گفت: «پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است- اگر اهل یقین باشید.»
او با جواب سؤال، توجه داد که خدا را باید در آثارش شناخت، اما فرعون با پوزخندی تمسخرآمیز گفت:
﴿أَلَا تَسۡتَمِعُونَ٢٥﴾[الشعراء: ۲۵].
[فرعون] به کسانى که پیرامونش بودند گفت: «آیا نمىشنوید؟»
حضرت موسی÷فرمود:
﴿رَبُّكُمۡ وَرَبُّ ءَابَآئِكُمُ ٱلۡأَوَّلِينَ٢٦﴾[الشعراء: ۲۶].
[موسى دوباره] گفت: «پروردگار شما و پروردگار پدران پیشین شما.»
و با نفی ربوبیت فرعون و اثبات ربوبیت خدا عزوجل اثری دیگر از آثار خدا را بر شمرد، فرعون عصبانی شد و گفت:
﴿إِنَّ رَسُولَكُمُ ٱلَّذِيٓ أُرۡسِلَ إِلَيۡكُمۡ لَمَجۡنُونٞ٢٧﴾[الشعراء: ۲۷].
[فرعون] گفت: «واقعاً این پیامبرى که به سوى شما فرستاده شده، سخت دیوانه است.»
این مرتبه حضرت موسی÷عصبانی شد و با جواب دندان‌شکن خود پوزه‌ی فرعون را به زمین مالید:
﴿رَبُّ ٱلۡمَشۡرِقِ وَٱلۡمَغۡرِبِ وَمَا بَيۡنَهُمَآۖ إِن كُنتُمۡ تَعۡقِلُونَ٢٨﴾[الشعراء: ۲۸].
[موسى] گفت: «پروردگار مشرق و مغرب و آنچه بین آن دو است - اگر تعقّل کنید.»
فرعون که از عصبانیت می‌ترکید گفت:
﴿لَئِنِ ٱتَّخَذۡتَ إِلَٰهًا غَيۡرِي لَأَجۡعَلَنَّكَ مِنَ ٱلۡمَسۡجُونِينَ٢٩﴾[الشعراء: ۲۹].
«[فرعون] گفت: اگر غیر از من معبودى برگزینى، البته تو را زندانى خواهم کرد.»
و مناقشه ادامه پیدا کرد.
۳- امکان دارد جواب به قصد توضیح بیشتر یا مقصد مهم دیگری بیشتر از مقدار مطلوب در سؤال باشد، مثل:
﴿مَن يُنَجِّيكُم مِّن ظُلُمَٰتِ ٱلۡبَرِّ وَٱلۡبَحۡرِ﴾[الأنعام: ۶۳].
«بگو: چه کسى شما را از تاریکیهاى بیابان و دریا رهایى مىبخشد.»
که در جواب آن آمده است:
﴿قُلِ ٱللَّهُ يُنَجِّيكُم مِّنۡهَا وَمِن كُلِّ كَرۡبٖ ثُمَّ أَنتُمۡ تُشۡرِكُونَ٦٤﴾[الأنعام: ۶۴].
«بگو: خداوند شما را از آن [محنت] و از هر اندوهى مىرهاند، باز شما [دوباره] شرک مىورزید.»
که کافی بود گفته شود: «الله»، و مثل:
﴿وَمَا تِلۡكَ بِيَمِينِكَ يَٰمُوسَىٰ١٧﴾[طه: ۱۷].
«و اى موسى، در دست راست تو چیست؟»
خدا عزوجل به خاطر اینکه حضرت موسی÷را متوجه چوب دستی‌اش گرداند از او سؤال کرد، و کافی بود حضرت موسی÷در جواب بگوید: (هی عصای) اما حضرت موسی÷به قصد التذاذ از تکلم با باریتعالی بدین مقدار اکتفا نکرد و گفت:
﴿قَالَ هِيَ عَصَايَ أَتَوَكَّؤُاْ عَلَيۡهَا وَأَهُشُّ بِهَا عَلَىٰ غَنَمِي وَلِيَ فِيهَا مَ‍َٔارِبُ أُخۡرَىٰ١٨﴾[طه: ۱۸].
گفت: «این عصاى من است، بر آن تکیه مىدهم و با آن براى گوسفندانم برگ مىتکانم، و کارهاى دیگرى هم براى من از آن برمىآید.»
۴- و گاهی نیز ممکن است جواب کمتر از مقدار مطلوب در سؤال، باشد: کفار به رسول‌الله جگفتند:
﴿قَالَ ٱلَّذِينَ لَا يَرۡجُونَ لِقَآءَنَا ٱئۡتِ بِقُرۡءَانٍ غَيۡرِ هَٰذَآ أَوۡ بَدِّلۡهُۚ﴾[يونس: ۱۵].
«کسانى که ایمان به لقاى ما (و روز رستاخیز) ندارند مىگویند: «قرآنى غیر از این بیاور، یا آن را تبدیل کن.»
اما جواب فقط برای قسمت دوم سؤال آمد:
﴿قُلۡ مَا يَكُونُ لِيٓ أَنۡ أُبَدِّلَهُۥ مِن تِلۡقَآيِٕ نَفۡسِيٓۖ﴾[يونس: ۱۵].
«بگو: «من حق ندارم که از پیش خود آن را تغییر دهم.»
که عدم توانایی بر تبدیل که آسان‌تر هست از باب اولی دلالت بر عدم توانایی بر آوردن غیر دارد.