اولاً: مناسبتهای تنکیر
اسم نکره برای مقاصد متعددی مورد استفاده قرار می‌گیرد که می‌توان اهم آن مقاصد را در موارد زیر خلاصه کرد:
الف- قصد وحدت. مانند:
﴿وَجَآءَ رَجُلٞ مِّنۡ أَقۡصَا ٱلۡمَدِينَةِ يَسۡعَىٰ قَالَ يَٰمُوسَىٰٓ إِنَّ ٱلۡمَلَأَ يَأۡتَمِرُونَ بِكَ لِيَقۡتُلُوكَ فَٱخۡرُجۡ إِنِّي لَكَ مِنَ ٱلنَّٰصِحِينَ٢٠﴾[القصص: ۲۰].
«در این هنگام مردى از نقطه دور دست شهر با سرعت آمد و گفت: اى موسى این جمعیت (درباریان فرعون) شور مىکنند که تو را بکشند. فورا از شهر بیرون رو که من از خیرخواهان توام.»
ب- قصد نوع، مثل:
﴿وَلَتَجِدَنَّهُمۡ أَحۡرَصَ ٱلنَّاسِ عَلَىٰ حَيَوٰةٖ﴾[البقرة: ۹۶].
«آنها را حریصترین مردم زندگى (این دنیا و اندوختن ثروت) خواهى یافت.»
و مثل:
﴿وَٱللَّهُ خَلَقَ كُلَّ دَآبَّةٖ مِّن مَّآءٖۖ﴾[النور: ۴۵].
«و خداوند هر جنبندهاى را از آبى آفرید.»
ج- برای بیان تهویل و بزرگ دانستن. مثل:
﴿فَإِن لَّمۡ تَفۡعَلُواْ فَأۡذَنُواْ بِحَرۡبٖ مِّنَ ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦۖ﴾[البقرة: ۲۷۹].
«و اگر [چنین] نکردید، بدانید به جنگ با خدا و فرستاده وى، برخاستهاید.»
د- بیان زیادت چیزی. مانند:
﴿فَلَمَّا جَآءَ ٱلسَّحَرَةُ قَالُواْ لِفِرۡعَوۡنَ أَئِنَّ لَنَا لَأَجۡرًا إِن كُنَّا نَحۡنُ ٱلۡغَٰلِبِينَ٤١﴾[الشعراء: ۴۱].
«و چون ساحران پیش فرعون آمدند، گفتند: «آیا اگر ما غالب آییم واقعاً براى ما مزدى خواهد بود؟»
ه- قصد تعظیم و زیادت. مثل:
﴿وَلَقَدۡ كُذِّبَتۡ رُسُلٞ مِّن قَبۡلِكَ﴾[الأنعام: ۳۴].
«و پیش از تو نیز پیامبرانى تکذیب شدند.»
و- بیان تحقیر چیزی. مثل:
﴿مِنۡ أَيِّ شَيۡءٍ خَلَقَهُۥ١٨ مِن نُّطۡفَةٍ خَلَقَهُۥ فَقَدَّرَهُۥ١٩﴾[عبس: ۱۸-۱۹].
«او را از چه چیز آفریده است؟ (۱۸) از نطفهاى خلقش کرد و اندازه مقرّرش بخشید.»
ز- قصد تقلیل. مثل:
﴿وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ خَٰلِدِينَ فِيهَا وَمَسَٰكِنَ طَيِّبَةٗ فِي جَنَّٰتِ عَدۡنٖۚ وَرِضۡوَٰنٞ مِّنَ ٱللَّهِ أَكۡبَرُۚ ذَٰلِكَ هُوَ ٱلۡفَوۡزُ ٱلۡعَظِيمُ٧٢﴾[التوبة: ۷۲].
«خداوند به مردان و زنان با ایمان باغهایى وعده داده است که از زیر [درختان] آن نهرها جارى است. در آن جاودانه خواهند بود، و [نیز] سراهایى پاکیزه در بهشتهاى جاودان [به آنان وعده داده است] و خشنودى خدا بزرگتر است. این است همان کامیابى بزرگ.»