بابی پیرامون این سخن که فرد بگوید: پروردگارا اگر خواستی مرا ببخش

در صحیح از ابوهریرهسروایت شده است که رسول خدا صفرمودند: هیچکدام از شما نگوید: پروردگارا اگر خواستی مر اببخش یا پروردگارا اگر خواستی به من رحم کن. بلکه باید در خواسته خود عزم خود را جزم کند (با قاطعیت بخواهد) چرا که خداوند مجبور کننده‏ای ندارد. مسلم آورده است پس فرد باید چیز بزرگی از خداوند بخواهد چرا که آنچه خداوند می‌بخشد در پیشگاه وی بزرگ و سنگین نیست.

مصنف/این باب را پیرامون این سخن که فرد بگوید: پروردگارا اگر خواستی مرا ببخش، آغاز کرده است.

یعنی چنین سخنی جایز نیست. به دلیل حدیثی که در این باب مطرح شده از چنین گفتاری نهی شده است.

در ادامه مصنف می‏گوید: [۳۷۹]در صحیح از ابوهریره روایت شده است که رسول خداصفرمودند: هیچکدام از شما نگوید: پروردگارا اگر خواستی به من رحم کن. بلکه باید در خواسته خود عزم را سخ داشته باشد (با قاطیعت بخواهد) چرا که کسی خداوند را مجبور نمی‏کند. مترجم: یعنی خداوند هر چه را بخواهد بی‌آنکه کسی او را ملزم سازد انجام می‏دهد.

بر خلاف بنده که گاهی مورد درخواست در خواست کننده را به وی می‏دهد به دلیل نیاز، ترس، و یا امیدی که به او دارد، پس آنچه را که در خواست کننده از او درخواست کرده است به وی می‏دهد در حالی که از روی کراهت و اجبار به درخواست او پاسخ داده است، درخواست‌کننده از مخلوق این ویژگی و شایستگی را دارد که نیازش را به اراده فردی که از او درخواست می‌شود مشروط و معلق کند. از ترس اینکه مبادا وسیله مورد در خواست را در حالت کراهت و عدم طیب خاطر به او بدهد. برخلاف در خواستی که از پروردگار جهانیان می‏شود، زیرا خداوند شایسته ویژگی مذکور نیست چرا که او در کمال بی‌نیازی نسبت به مخلوقات خود، کمال بخشش و کرم است همه خلق محتاج و نیازمند در گاه اوست و پلک به هم زدنی از پرودگار جهانیان و بخشش او بی‌نیاز نیستند.

در حدیث آمده است [۳۸۰]که «دست راست خداوند پر است بخشش آن با گذرو جریان شب و روز چیزی از آن را نمی‌کاهد. آیا می‏دانید آنچه را که وی زمان خلقت آسمان‌ها و زمین بخشیده است؟ این همه بخشش از آنچه در دست راست اوست نکاسته است در دست دیگر او نیز قسط است به وسیله آن هر کسی را که بخواهد پایین می‏آورد و هر که را بخواهد بالا می‌برد».

خداوند متعال با حکمتی می‌بخشد و با حکمتی منع می‏کند او با خبر و حکیم است.

برای کسی که از خداوند می‌خواهد شایسته است که با عزم راسخ و تصمیم قاطع از وی بخواهد چرا که او هیچ چیزی را به بنده‏ای از روی کراهت و یا عظمت مورد در خواستی نمی‌بخشد.

[مترجم: یعنی: اینگونه نیست که مساله برای خداوند بسیار بزرگ باشد بلکه همه بخشش‌ها برای وی ناچیز و بی‌مقدار است و هیچ اثری در داشته‌های او ندارد)].

برخی از شاعران در ستایش ممدوح خود گفته‏اند:

کوچکی او در چشم کوچک بزرگ جلوه می‏کند بزرگی‌ها و قدرتمند در چشم بزرگ او کوچک می‌شود (صغیر جلوه می‏کند) چنین وصفی به نسبت کسانی است که ارباب دنیا هستند و گرنه بنده گاه می‌بخشد و بیشتر اوقات منع می‏کند و گاهی نیز از روی کراهت می‌بخشد بیشتر حالت او را بخل در بر گرفته است.

و به نسبت چنین حالتی که او دارد بخشش وی چندان بزرگ نیست ولی بخشش خداوند متعال بر بندگانش همیشگی و مستمر است و پیش از آنکه بنده بخواهد اضافه به او می‏دهد و آن هنگامی است که بنده نطفه‌ای است در رحم مادر. نعمت‌هایش به جنین در شکم مادر پر بارش و حاصل خیز است به نیکوترین شیوه جنین را تربیت می‏کند.

هنگامی که مادر آن را متولد کرد، پدر و مادر را بر وی می‌گمارد و بر نعمت‌های گذشته می‏افزاید که با نعمت‌های خداوند او را بزرگ و تربیت می‏کند تا قوت و نیرو می‌گیرد و قدرتمند می‏شود. در طول زندگی خود از نعمت‌های خداوند می‌غلطد، اگر زندگی‏اش بر اساس ایمان و پرهیزگاری باشد نعمت خداوند متعال بر او هنگامی که وفات می‏کند چندین و چندین برابر فزونی می‌گیرد و از نعمت‌های دنیا به مراتب بیشتر و بالاتر نصیب او می‌شود که تنها خداوند و میزان آن را می‏داند، نعمت‌هایی که خداوند بلند مرتبه برای بندگان مومن و متقی خود آماده کرده است.

و هر نعمتی که بنده بدان می‌رسد اگر چه پاره‌ای از آن‌ها در دست مخلوقین باشد، همه آن‌ها به اجازه و اراده و احسان اوست. به آن بنده خود. پس تنها خداوند شایسته ستایش در برابر تمام نعمت‌هاست. خداست که آن‌ها را برای آن بنده اراده کرده و مقدر نموده است و بر اساس کرم و فضل خود بر بندگان داده است. نعمت و فضل از آن اوست، پس حمد و ثنای نیکو نیز ویژه اوست.

خداوند متعال فرموده است: ﴿وَمَا بِكُم مِّن نِّعۡمَةٖ فَمِنَ ٱللَّهِۖ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ ٱلضُّرُّ فَإِلَيۡهِ تَجۡ‍َٔرُونَ٥٣﴾[النحل: ۵۳].

یعنی: «آنچه از نعمت‌ها دارید همه از سوی خداست و گذشته از آن هنگامی که زیاتی به شما می‌رسد اورا با ناله و زاری به فریاد می‌خوانید». گاهی خداوند به سبب حکمتی، خواسته بنده‏اش را رد می‏کند و به او نمی‏دهد و آنچه از منع و عطا که شایسته بنده‏اش باشد او خود می‏داند و گاه آنچه را که بنده از او خواسته است، درآن وقتی که مقدر و معین کرده است به او می‌بخشد یا اینکه بیشتر از آنچه از وی خواسته است، به او می‌دهد [۳۸۱]پر خیر و برکت است خداوندی که پروردگار جهانیان است.

عبارت عربی «ولیعظیم الرغبة»که مسلم روایت کرده است، یعنی خواسته‌اش را بزرگ کند و حاجتی که از پروردگارش می‌خواهد بزرگ باشد. زیرا خداوند بر اساس کرم و بخشش و احسان خود چیزی‌های بسیار بزرگی را می‌بخشد.

خداوند متعال چیزی را که می‌بخشد در نظرش بزرگ نیست، یعنی هیچ چیزی در نزد او بسیار بزرگ جلوه نمی‏کند، اگرچه برای مخلوق آنچیز بسیار بزرگ باشد. زیرا کسی که از مخلوق می‌خواهد هرچه را که آن مخلوق به خواهنده می‏دهد، موجب کاهش داشته‏هایش می‌شود و در واقع با بخشیدن دارایی‌اش فرو کش می‏کند و کم ارزش‏تر می‏شود، بر خلاف بخشش و عطای پروردگار عالمیان که بخشش او با کلام اوست، همانگونه که می‏فرماید: ﴿إِنَّمَآ أَمۡرُهُۥٓ إِذَآ أَرَادَ شَيۡ‍ًٔا أَن يَقُولَ لَهُۥ كُن فَيَكُونُ٨٢ فَسُبۡحَٰنَ ٱلَّذِي بِيَدِهِۦ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيۡءٖ وَإِلَيۡهِ تُرۡجَعُونَ٨٣﴾[يس: ۸۲-۸۳].

یعنی: «هرگاه خدا چیزی را بخواهد بشنود کار او تنها این است که خطاب به آن بگوید: بشو و آن هم می‏شود. پاک و منزه است خداوندی که بندگان هرگز قدر او را نمی‏دانند هیچ معبود بر حقی جز او نیست و جز او پروردگاری وجود ندارد».

از جمله مسائلی که در این باب مطرح کردید عبارتند از:

نخست: نهی از استثناء در دعا کردن.

دوم: بیان علت نهی از استثناء.

سوم: عبارت «لیعزم المسالة»یعنی به طور راسخ و قاطع بخواهد.

چهارم: چیز بزرگ خواستن.

پنجم: علت اینکه شخص آنچه را که می‌خواهد، بسیار بزرگ باشد.

[۳۷۹] بخاری: کتاب الدعوات (۶۳۳۹) باب الیعزم المسألة فإنه لامکره له. مسلم کتاب الذکر و الدعاء (۲۶۷۹)(۹) باب العزم بالدعاء و لایقل شئت. [۳۸۰] بخاری: کتاب التوحید (۷۴۱۱) باب قول الله تعالی (لما خلقت بیدی) مسلم: کتاب الزکاة (۹۹۳) (۳۷) باب الحث علی النفقة و تبشیر المنفق بالخلف از حدیث ابو هریرةس. [۳۸۱] مسلم: کتاب الذکر و الدعا (۲۶۷۸) (۷) باب العزم بالدعاء و لایقل إن شئت.