باب: اگر کسی بخاطر خداوند چیزی را در خواست کرد، رد نمی‏شود

از ابن عمربروایت شده است که گفت: رسول خدا صفرمودند: هرکس بخاطر خدا از شما چیزی در خواست کرد به او بدهید و هرکس به خاطر خدا از شما پناه خواست پناهش دهید و هرکس شما را فرا خواند اجابتش کنید، هرکس کار نیکی در حق شما انجام داد برایش جبران کنید، و اگر نتوانستید جبران کنید برای او دعا کنید تا جایی که ببینید که شما برای او جبران کرده‌اید (یعنی فراوان در حق او دعا کنید). ابوداود و نسائی این حدیث را با سند صحیح روایت کرده‏اند). [۳۸۳]

مصنف این باب را با نهی از اینکه فردی را به سبب در خواستش رد کنیم، آغاز کرده است و سپس به حدیثی استناد جسته که ظاهر حدیث بیانگر نهی از رد خواهنده‏ای است که بخاطر خداوند چیزی را تقاضا می‏کند، ولی این عموم نیاز به تفصیل بر حسب آنچه در کتاب و سنت امده است، دارد. اگر خواهنده‌ای چیزی را خواست که در آن حق دارد مثل بیت المال واجب است که اجابت شود و از آن به اندازه و استحقاق او وجوباً به وی داده می‏شود. همچنین اگر شخص نیازمندی از فردی که مالش افزون بر نیاز اوست چیزی را بخواهد باید به توجه به وضعیت و در خواست او به او ببخشد، اگر فرد نیازمند از کسی درخواست کرد که افزون بر نیاز خود نداشت، مستحب است که مسؤل با توجه به وضعیت خود به وی بدهد، به طوری که به او و فرزنداش ضرری نرسد و اگر خواهنده در وضعیت اضطراری و نیازشدید باشد، واجب است که به میزان دفع ضرورتش وی را بهر مند سازد و به وی ببخشد.

جایگاه انفاق (بخشش) یکی از شریفترین جایگاه‌ها در دین است و تفاوت مردم در آن به میزان شکل دهی به شخصیت خود بر اساس بخشش و کرم و ضد آندو بخل و مال دوستی است. اولی در کتاب وسنت پسندیده و دستور داده شده است ولی دومی مذموم و نکوهیده است.

خداوند متعال بندگانش را به دلیل نفع فراوان، گستردگی و فزونی ثواب انفاق، بدان تشویق کرده است مثلا فرموده است:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَٰتِ مَا كَسَبۡتُمۡ وَمِمَّآ أَخۡرَجۡنَا لَكُم مِّنَ ٱلۡأَرۡضِۖ وَلَا تَيَمَّمُواْ ٱلۡخَبِيثَ مِنۡهُ تُنفِقُونَ وَلَسۡتُم بِ‍َٔاخِذِيهِ إِلَّآ أَن تُغۡمِضُواْ فِيهِۚ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ٢٦٧ ٱلشَّيۡطَٰنُ يَعِدُكُمُ ٱلۡفَقۡرَ وَيَأۡمُرُكُم بِٱلۡفَحۡشَآءِۖ وَٱللَّهُ يَعِدُكُم مَّغۡفِرَةٗ مِّنۡهُ وَفَضۡلٗاۗ وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٞ٢٦٨﴾[البقرة: ۲۶۷-۲۶۸].

یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید از قسمت‌های پاکیزه اموالی که بدست آورده ایدو از آنچه از زمین برای شما بیرون آورده‌ایم ببخشید و به سراغ چیز‌هایی ناپاک نروید تا از آن ببخشید در حالی که خود شما حاضر نیستید آن چیزهای پلید را دریافت کنید، مگر با اغماض و چشم پوشی در آن و بدانید که خداوند بی‌نیاز و شایسته ستایش است، شیطان شما را وعده تهیدستی می‏دهد و به انجام گناه فرمانتان می‏دهد و خداوند رحمت‏گستر و آگاه است». و در جایی دیگر فرموده است ﴿ءَامِنُواْ بِٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦ وَأَنفِقُواْ مِمَّا جَعَلَكُم مُّسۡتَخۡلَفِينَ فِيهِۖ فَٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ مِنكُمۡ وَأَنفَقُواْ لَهُمۡ أَجۡرٞ كَبِيرٞ٧﴾[الحديد: ۷].

یعنی: «ببخشید آنچه را که خداوند شما را در آن جانشینان (نسلهای قبل از شما و نماینده خداوند) قرار داده است».

نفاق و بخشش از خصوصیات نیکوی مطرح شده در این فرموده خداوند است که

﴿۞لَّيۡسَ ٱلۡبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمۡ قِبَلَ ٱلۡمَشۡرِقِ وَٱلۡمَغۡرِبِ وَلَٰكِنَّ ٱلۡبِرَّ مَنۡ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ وَٱلۡكِتَٰبِ وَٱلنَّبِيِّ‍ۧنَ وَءَاتَى ٱلۡمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ ذَوِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينَ وَٱبۡنَ ٱلسَّبِيلِ وَٱلسَّآئِلِينَ﴾[البقرة: ۱۷۷]

یعنی: «اینکه چهره‏هایتان را سوی مشرق و مغرب کنید نیکی نیست بلکه نیکی ان است که به خدا و روز واپسین و فرشتگان و کتاب و پیامبران ایمان آورده باشید و مال خود را با وجود علاقه‌ای که بدان دارید به خویشاوندان و یتیمان و در ماندگان دهید». انفاق و بخشش را خداوند بعد از اصول ایمان و پیش از نماز مطرح کرده است و این – والله اعلم – به سبب گستردگی نفع آن است. خداوند انفاق را در ضمن اعمالی قرار داده است که بدان فرمان داده، بندگان را به پذیرش آن‌ها دعوت کرده و به آنان اجر بسیار بزرگ وعده داده است خداوند متعال فرموده است:

﴿إِنَّ ٱلۡمُسۡلِمِينَ وَٱلۡمُسۡلِمَٰتِ وَٱلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِ وَٱلۡقَٰنِتِينَ وَٱلۡقَٰنِتَٰتِ وَٱلصَّٰدِقِينَ وَٱلصَّٰدِقَٰتِ وَٱلصَّٰبِرِينَ وَٱلصَّٰبِرَٰتِ وَٱلۡخَٰشِعِينَ وَٱلۡخَٰشِعَٰتِ وَٱلۡمُتَصَدِّقِينَ وَٱلۡمُتَصَدِّقَٰتِ وَٱلصَّٰٓئِمِينَ وَٱلصَّٰٓئِمَٰتِ وَٱلۡحَٰفِظِينَ فُرُوجَهُمۡ وَٱلۡحَٰفِظَٰتِ وَٱلذَّٰكِرِينَ ٱللَّهَ كَثِيرٗا وَٱلذَّٰكِرَٰتِ أَعَدَّ ٱللَّهُ لَهُم مَّغۡفِرَةٗ وَأَجۡرًا عَظِيمٗا٣٥﴾[الأحزاب: ۳۵].

یعنی: «مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان مردان فرنبردار فرمان خدا و زنان فرمانبردار فرمان خدا؛ مردان راستگو و زنان راستگو، مردان شکیبا و زنان شکیبا مردا ن فروتن و زنان فروتن مردان بخشایشگر و زنان بخشایشگر، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن، مردانی که بسیار خدا را یاد می‌کنند و زنان که بسیار خدا را یاد می‌کنند، خداوند برای همه آنان پاداش و اموزش بزرگی فراهم ساخته است».

پیامبر صیارانش را به صدقه تشویق می‌کرد حتی زنان را نیز. و این نشأت گرفته از دلسوزی وی برای امت و تشویق آن‌ها به چیزی است که در دنیا و آخرت به آنان سود می‏رساند خداوند انصارشرا به سبب ایثار و فداکاری‌شان مورد ستایش قرار داده است ومی‏فرماید:

﴿وَيُؤۡثِرُونَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ وَلَوۡ كَانَ بِهِمۡ خَصَاصَةٞۚ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفۡسِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ٩﴾[الحشر: ۹].

یعنی: «آنان (مهاجرین) را بر خود ترجیح می‏دادند هر چند که خود سخت نیازمند باشند کسانی که از بخل نفس خود را، نگهداری، مصمون و محفوظ گردند ایشان قطعاً رستگارند». ایثار همانگونه که این آیه بیان می‏کند، یکی از بالاترین و برترین ویژگی‌های مومنان است.

خداوند متعال فرموده است: ﴿وَيُطۡعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسۡكِينٗا وَيَتِيمٗا وَأَسِيرًا٨ إِنَّمَا نُطۡعِمُكُمۡ لِوَجۡهِ ٱللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمۡ جَزَآءٗ وَلَا شُكُورًا٩﴾[الإنسان: ۸-۹].

یعنی: «به بینوا یتیم و اسیر به خاطرخدا خوراک می‏دهند (و به زبان حال می‌گویند)ما شما را تنها به خاطر ذات خدا و خوراک می‌دهیم و از شما پاداش و سپاس گزاری نمی‏خواهیم».

آیات و احادیث در خصوص فضل صدقه و بخشش بسیار فراوانند و هرکس برای آخرت در تلا ش باشد در این کار (انفاق) رغبت فراوان نشان می‌دهد. توفیق در دست خداوند است.

عبارت «هرکس شما را فرا خواند اجابتش کنید» این از جمله حقوق مسلمانان نسبت به یکدیگر است، که دعوت همدیگر را اجابت گویند و اینگونه موارد، اسباب الفت و محبت میان مسلمانان است.

عبارت «هرکس کار نیکی در حق شما انجام داد برایش جبران کنید» پیامبرصامتش را بر جبران کارهای نیکی که دیگران در حق او می‌کنند فرا خوانده است کارهای نیکی که نشان دهنده مروت است و خدا و پیامبرش آن را دوست دارند، همانطوری که حدیث مذکور بدان دلالت دارد. تنها انسان‌های فرو مایه و پست در پی جبران و قدر دانی از خوبی‌های دیگران نیستند و در این امر سستی می‌کنند و برخی از افراد فرو مایه نیز در عوض خوبی و نیکی، بدی می‌کنند همانطوری که بسیاری از مردم اینگونه با یکدیگر رفتار می‌کنند. از خداوند بخشش و گذشت در دنیا و اخرت را مسالت داریم.

برخلاف کسانی که اهل تقوا و ایمانند، آنان بدی را نیز با خوبی پاسخ می‌گویند و این عمل را به منظور اطاعت از خداوند و به خاطر دوستی او از طریقی که او بدان راضی و خشنود است انجام می‏دهند، همانگونه که خداوند فرموده است:

﴿ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ ٱلسَّيِّئَةَۚ نَحۡنُ أَعۡلَمُ بِمَا يَصِفُونَ٩٦ وَقُل رَّبِّ أَعُوذُ بِكَ مِنۡ هَمَزَٰتِ ٱلشَّيَٰطِينِ٩٧ وَأَعُوذُ بِكَ رَبِّ أَن يَحۡضُرُونِ٩٨﴾[المؤمنون: ۹۶-۹۸].

یعنی: «بدی را با نیکی و نامطلوب را با بهترین شیوه پاسخ بگو، ما کاملا از چیزهایی که می‌گویند آگاهیم و بگو پروردگارا خویشتن را از وسوسه‌های اهریمنان در پناه تو می‌دارم. و خویشتن را در پناه تو می‌دارم، از اینکه (اهریمنان) در امور تصمیم‏گیری من حضور یابند و گرد آیند». و در جای دیگر فرموده است ﴿ٱدۡفَعۡ بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُ فَإِذَا ٱلَّذِي بَيۡنَكَ وَبَيۡنَهُۥ عَدَٰوَةٞ كَأَنَّهُۥ وَلِيٌّ حَمِيمٞ٣٤ وَمَا يُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ٱلَّذِينَ صَبَرُواْ وَمَا يُلَقَّىٰهَآ إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٖ٣٥﴾[فصلت: ۳۴-۳۵].

یعنی «(بدی و زشتی را) به نیکو‌ترین شیوه پاسخ بده، نتیجه این کار آن خواهد شد که کسی که میان تو و او دشمنانگی بوده است. به ناگاه همچون دوست صمیمی گرد. به این خصلت نمی‌رسند مگر کسانی که دارای صبر و استقامت باشند و بدان نمی‌رسند مگر کسانی که بهره بزرگی (از ایمان و تقوا داشته باشند.) اینان کسانی هستند که از پیش از سوی خداوند متعال سعادت انان تعیین و تضمین شده است».

عبارت «اگر نتوانستید جبران کنید، برای او دعا کنید» رسول خدا صآنان را به این مقوله راهنمایی کرده است که دعا در حق کسی که جبران نمی‏تواند بکند خود یک نوع جبران است و برای فرد نیکی کننده بر اساس عمل نیکی که انجام داده است دعا می‏شود.

عبارت «تا جایی که ببینید و باور کنید که شما برای او جبران کرده اید» احتمال دارد که فعل عربی «تروا» با فتحه تا مد نظر باشد که به معنای دانستن است یعنی بدانید که شما برای او جبران نموده اید، موید این مطلب عبارتی است که در سنن ابو داود [۳۸۴].از حدیث ابن عمر روایت شده است مبنی بر اینکه به صورت «حتی تعلموا»آمده است یعنی: تا اینکه بدانید، که به دلیل تصریح این مساله همین نظر دوم پذیرفته می‏شود. همچنین در سنن ابوداود آمده است، اگر کسی از شما به خاطر خدا تقاضایی کرد، تقاضایش را اجابت کنید. [۳۸۵]یعنی آنچه از شما می‌خواهد به او بدهید. و ابوداود در روایت ابونهیک از ابن عباس آورده است که گفت: هرکس در جهت رضای خدا از شما چیزی خواست به او بدهید. [۳۸۶]در روایت این حدیث توسط عبیدالله قواریری همانند حدیث ابن عمر آمده است هرکس از شما به خاطر خدا در خواست کرد. [۳۸۷]

از جمله مسائلی که در این باب مطرح گردید عبارتند از:

نخست: پناه دادن کسی که به خاطر خداوند پناه می‌خواهد.

دوم: بخشیدن به کسی که به خاطر خدا درخواست می‏کند.

سوم: پاسخ به دعوت و فرا خواندن کسی و اجابتکردن دعوت او.

چهارم: جبران عمل نیکی که در حق فرد انجام می‏شود.

پنجم: کسی که چیزی ندارد تا خوبی دیگران را با آن جبران کند در حق آن شخص نیکو کار دعا کند.

ششم: سخن پیامبرصمبنی براینکه آنقدر در حق وی دعا کنید تا بدانید که دعای شما در حد جبران نیکی او بوده است.

[۳۸۳] تخریج آن قبلا در شماره ۳۰۱ گذشت. [۳۸۴] ابوداود: کتاب الادب (۵۱۰۹) باب فی الرجل یستعیذ من الرجل از حدیث ابن عمر. [۳۸۵] ابوداودآورده است «ومن سالكم بالله فاعطوه» هرکس به خاطر خدا از شما در خواست کرد به او بدهید. [۳۸۶] ابوداود: کتاب الادب (۵۱۰۸) باب فی الرجل یستعیذمن الرجل حدیث ابن عباس که لفظ عربی آن بدینگونه است و من سألکم بالله فاعطوه. [۳۸۷] ابوداود کتاب الادب (۵۱۰۸) باب فی الرجل یستعیذ من الرجل از حدیث ابن عباس و به همین لفظ از حدیث ابن عمربنیز اورده است