شرح حال و زندگی اصحاب کتب سته

قوۀ حافظۀ بخاری و تیزفکری او [۱۰۳]

امام بخاری دارای حافظۀ قوی خدادادی بوده که در قوۀ حفظ و تیز طبعی و سعی و اهتمام مورد اعجاب دیگران بوده، از او پرسیدند: آیا برای حفظ دوائی وجود دارد، گفت: هیچ چیز سودمندتر از سعی و کوشش و کثرت مطالعه و مداومت نظر و اهتمام نیست.

وراق بخاری می‌گوید: [۱۰۴]بخاری در حالی که بچۀ کوچکی بود، همراه ما به محضر مشایخ بصره می‌آمد، چند روزی بر این ترتیب گذشت و چیزی هم نمی‌نوشت، بعد از شانزده روز ما او را منع کردیم، او گفت: شما مرا زیاد لومه می‌کنید، ببینم شما چه چیز را نوشته اید، نگاه کردیم در حدود پانزده هزار حدیث را نوشته بودیم، سپس تمام آن احادیث را از حفظ برای ما خواند و گفت: تصور کردید که من به هدر در جمع شما شرکت می‌کنم و وقت و روزگار را ضایع می‌کنم، بعد فهمیدیم که در قسمت حفظ کسی بر او تقدم ندارد.

می‌گویند: گاهی وقت که کتابی را به دقت مطالعه می‌کرد، به یک دفعه مطالعه آن را حفظ می‌نمود و صد هزار حدیث صحیح و دوصد هزار غیر صحیح را در حفظ داشته است. ابوالازهر می‌گوید: در سمرقند چهارصد محدث بود، جمع شدند و می‌خواستند بر سبیل مغالطه قوۀ حافظۀ محمد بن اسماعیل را بسنجند، اسناد شام را در اسناد عراق و اسناد عراق را در اسناد شام و اسناد حرم را در اسناد یمن داخل و تخلیط می‌کردند با این وجود نمی‌توانستند او را در تشخیص اسناد سرگردان کنند و یا بر او عیب و خورده‌ای بگیرند، و درست اسناد را ولو این که به یک کلمه باشد از اسناد دیگر تمییز می‌داد. استاد علی پاشا صالح در کتاب اصول فن خطابه او را به عنوان نمونه از شمار بزرگان درجه اول قوۀ حافظه ذکر می‌کند که قوۀ حافظۀ او شگفت‌انگیز و اعجاب آور بوده است.

[۱۰۳] مقدمۀ صحیح بخاری ادارة الطباعة المنیریه چاپ مصر صفحۀ ۹. [۱۰۴] مقدمۀ صحیح بخاری ادارة الطباعة المنیریه چاپ مصر صفحۀ ۹.