عصر نشأت مذاهب یا عصر اتباع تابعین
در این عصر اسباب و عوامل زیاد، مختلف و متعددی وجود داشت که باعث تدوین مذهب گردید، و این عوامل منتج به نتایجی بدین قرار است.
۱- طبیعی بود که اتباع تابعین از آن‌هائی که درک حضورشان می‌کردند استفاده می‌نمودند، و در مسائل مورد اختلاف هرکدام از دو گروه، مذهب شیوخ و اهل شهر خود را انتخاب می‌کردند.
۲- بنابراین، مذهب هر امامی در شهر خود بالا گرفت و اهل هر شهری تابع مذهب امام شهر خود بودند، ولی نه به صورت تقلید بلکه به وسیله علاقه همشهری بودن قناعت می‌کردند و این امامان شهر مانند: سفیان ثوری، ابن ابی لیلی در کوفه و ابن جریج در مکه و مالک بن ماجشون در مدینه و امام اوزاعی در شام و لیث بن سعد در مصر. و اگر مسئله‌ای از تابعین شهر خود نمی‌یافتند، اجتهاد می‌کردند، و طبیعتاً اجتهاد به رأی ایجاد اختلاف می‌کند.
۳- در عصر تبع اتباع، فقهاء چند طبقه شدند که در زمان و مشی‌خط فرق داشتند، و چون آراء و مذاهب زیاد شد، دیگر جای آن بود که دانشمندانی مانند طبری و بیهقی به بعضی از تألیفات انفرادی بپردازند، زیرا مانند امروز مذاهب معروفه نبود که مردم یک شهر یا اقلیم و یا غیره را تحت کنترل قرار دهد.
۴- در عصر تبع و پیروان این و آن، مذاهب مختلفه‌ای به وجود آمد مانند مذاهب ائمه اربعه و مذاهبی دیگر، بعضی از این مذاهب برای همیشه جاوید ماندند و بعضی دیگر نابود و محو گردیدند، و همان مذاهبی که از بین رفتند مانند مذهب اوزاعی در شام [۴۵]و مذهب سفیان ثوری در کوفه [۴۶]و مذهب لیث بن سعد [۴۷]در مصر که کمتر از سایر مذاهب نبودند.
در قیام دولت عباسی اهتمام و توجه به فقه و رجال آن بیشتر شد، و همینطور اهتمام به سنت که جمع و تدوین گردید و در قرن دوم و سوم مذاهب چهارگانه تسنن با شکوه و عظمت سراسر ممالک اسلامی را فرا گرفت.
در اینجا به مناسبت مقاله، در بارۀ مؤسسین مذاهب چهارگانه اهل سنت و جماعت که فقیه و محدث و مجتهد جامع الشرایط بوده‌اند، و دارای مسانیدی هم می‌باشند، مختصری بحث می‌کنیم [۴۸].
[۴۵] متوفی سال ۱۵۷.
[۴۶] متوفی به سال ۱۶۱.
[۴۷] متوفی سال ۱۷۵.
[۴۸] حافظ ابومحاسن محمد بن علی حسینی دمشقی شافعی در «التذکرة» که در تکیه کریلی در آستانه است در رجال مسانید عشره گوید: رجال ائمه اربعه مقتدی بهم را ذکر کرده ایم، چون که عمده کار آن‌ها در استدلال بر مذاهب‌شان بطور غالب برآن است که در مسانید خود به اسنادشان روایت کرده‌اند، سپس موطأ امام مالک و مسند شافعی و مسند ابی حنیفه و مسند احمدشرا بیان می‌نماید و می‌گوید: قید غالب که فوقاً ذکر شد می‌رساند که دلائل دیگری را غیر از آنچه در مسانید آن‌ها ذکر شده در مذهب خود داشته‌اند. «نقل از ترتیب مسند امام شافعی به اهتمام سید علی زواوی از علمای الازهر مصر».
توضیحاً ستۀ اصحاب مذاهب عبارتند از: ابوحنیفه، شافعی، مالک، احمد، سفیان ثوری و داوود ظاهری که مذهب سفیان ثوری و داوود ظاهری چندان دوامی نکرده و در مذاهب چهارگانه منحل شدند، امام ابوالفضل یحیی حصفکی خطیب شافعی ائمۀ سته را در این دو بیت جمع کرده است.
وإن شئت أركان الشريعة فاسمع
لتعرفهم وأحفظ إذا كنت سامعا
محمد، نعمان، مالك أحمد
وسفيان واذكر بعد داود تابعا