ولادت و نشأت و زادگاه بخاری
بخاری در روز سیزدهم [۷۰]شوال سال ۱۹۴ (أربع وتسعین ومائة) هجری بعد از نماز جمعه در شهر بخارا به دنیا آمد [۷۱]، و در کودکی پدرش را از دست داد و در کنار و حمایت مادرش پرورش یافت، و در سال ۲۱۶ همراه مادر و برادرش احمد به حج رفت. او در مکه اقامت گزید و برادرش به بخاری باز گشت و در آنجا فوت کرد.
غنجار [۷۲]در تاریخ بخاری گوید: بخاری در کودکی هردو چشم خود را از دست داد و مادرش از بس که برای بهبودی او دعا کرده بوده، و بر فرزندش جزع و فریاد میکرد، شبی حضرت ابراهیم خلیل الله را در خواب دید و به او گفت: بر اثر کثرت دعای شما برای فرزندت خداوند بینائی را به او بازگرداند. بخاری از پدرش پس از خود فرزندی ذکوری نداشته و در بخارا متولد و در همانجا به سال ۲۵۶ فوت کرده است، در هنگامی که یازده سال داشت تجسس حدیث را میکرد، در البدایه والنهایه می‌نویسد: [۷۳]در کودکی پدرش را از دست داد، در شانزده سالگی کتب مشهوره را خواند، گفته شده در کودکی هفتاد هزار حدیث را حفظ کرده است، و به حدیث عشق و علاقه می‌ورزیده و در دوازده سالگی به حج رفت و به درک حضور و سماع درس علماء حدیث در مکه و مدینه نایل آمد.
و بعد به مصر رفت و در بلاد آسیا مدت شانزده سال [۷۴]به سیر و سیاحت و جولان پرداخت و در بارۀ علوم متداوله مخصوصاً حدیث تحقیق و تتبع نمود و او به کتاب خود که به الجامع الصحیح مشهور شده و آن را از ششصد هزار حدیث جمع و استخراج کرد و به ترتیب علم فقه مرتب ساخت. ابن حجر عسقلانی، محمود العینی، ابوزید فارسی و غیره شرح‌هائی بر کتاب او «صحیح بخاری» نگاشته‌اند. خود او گوید: کتاب خود را از مقدار ششصد هزار حدیث استخراج کرده‌ام و هیچ حدیثی را نیاورده ام، مگر این که در بارۀ آن چنانکه اطمینان حاصل کنم، دو رکعت نماز را قبلاً به جای آورده‌ام و سپس آن را نقل کرده ام، و او کتاب خود را در حدود شانزده سال [۷۵]تألیف کرده و تتبعات زیادی را به عمل آورده است، و نود هزار نفر این احادیث را از او شنیده‌اند و عدۀ احادیث آن بدون مکرر چهار هزار حدیث، و موقوف و معلق دو هزار و هفتصد و شصت حدیث (۲۷۶۰) می‌باشد [۷۶].
غیاث الدین بن همام الدین حسینی در تاریخ حبیب السیر [۷۷]می‌نویسد: در سال ست و خمسین ومائتین (۲۵۶) در شب عید فطر ابوعبدالله محمد بن اسماعیل الخباری وفات یافت، «وهو محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن يزدبه بن المغيرة بن الأحنف الجعفي» در تصحیح المصابیح مسطور است که ولادت بخاری در روز سیزدهم شوال سنه اربع و تسعین و مائه شد. محمد بن اسماعیل در ده‌سالگی به طلب علم اشتغال نموده در اندک زمانی به مزید دانش از اکثر علما امتیاز یافت و جهت سماع حدیث به خراسان، عراقین، مصر، شام و حجاز شتافت. از وی منقول است که گفت: صد هزار حدیث صحیح و دویست هزار حدیث غیر صحیح یاد گرفتم و صحیح خود را در شانزده سال تصنیف کردم و ننوشتم حدیثی، مگر آن که پیش از آن غسل کردم و دو رکعت نماز گزاردم، از غرایب آن که بخاری همچنان بدست راست کتابت می‌کرده و به دست چپ نیز خط می‌نوشت، چنانچه مذکور شد: محمد بن اسماعیل در شب عید فطر سنه مذکوره فوت گشت و در روز عید فطر که شنبه بود در خرتنگ که قریه‌ای است در دو فرسخی سمرقند مدفون شد. و او را بیست و دو حدیث ثلاثی است، و اعداد احادیث صحیح او هفت هزار و دویست و پنج است.
[۷۰] ابن خلکان گوید: «كانت ولادته يوم الجمعة بعد الصلاة لثلاث عشرة ليلة خلت من شوال سنة أربعين وتسعين ومائة (۱۹۴)» جلد سوم صفحۀ ۳۳۰ چاپ مصر. [۷۱] مقدمۀ صحیح بخاری ادارة الطباعة المنیریه چاپ مصر صفحۀ ۳. [۷۲] مقدمۀ صحیح بخاری ادارة الطباعة المنیریه چاپ مصر صفحۀ ۳. [۷۳] البدایه والنهایه فی التاریخ (عربی) تألیف حافظ مورخ عماد الدین دمشقی جزء ۱۱ صفحۀ ۲۵ مطبعة السعادة بجوار محافظۀ مصر. [۷۴] در تذکرۀ الحفاظ ذهبی آمده: «وَرَحَلَ مَعَ أُمِّهِ وأُخْتِهِ سَنَةَ ۲۱۰» بعد از آن که مرویات شهر خود را از محمد بن سلام و محمد بن یوسف بیکندی سماع کرد در بلخ از مکی بن ابراهیم، در بغداد از عفان، در مکه از ابن مقری، در شام از ابی مقره و فریابی، در بصره از ابی عاصم و انصاری، در کوفه از عبدالله بن موسی، در عسقلان از آدم، در حمص از ابی یمان، و دمشق از ابی مهر سماع حدیث کرده است. [۷۵] ابن خلکان گوید: «وعنه أنه قال: صنفت كتابي الصحيح لست عشرة سنة خرجته من ستمائة ألف حديث» وفیات الأعیان، ابن خلکان جلد سوم صفحۀ ۳۳۰ به اهتمام محمد محی الدین عبدالحمید چاپ مصر. [۷۶] «عدد أحاديثه بدون المكرر أربعة آلاف حديث كما قاله النووي وقال الحافظ: عدد ما فيه بدون المكرر والموقوف والمعلق ستون وسبعمائة وألفان(۲۷۶۰)» شرح تاج الأصول تألیف الشیخ منصور علی ناصف از علماء الازهر جلد اول صفحۀ ۱۳. [۷۷] تاریخ حبیب السیر جزء سوم از مجلد دوم صفحۀ ۲۷۹ در مورد سال: ست و خمسین مائتین (۲۵۶).