نقد آثار خاور شناسان

آثار براون

از ادوارد براون آثار فراوان و گوناگون باقی مانده است. این آثار شامل سفرنامه، کتاب‌های ادبی و علمی، مقالات تاریخی و سیاسی می‌باشد، و ما در اینجا از مهم‌ترین آن‌ها یاد می‌کنیم:

١- نخستین کتابی که براون پس از سفر به ایران و بازگشت به وطن خود نوشت، کتاب «یک سال در میان ایرانیان A Year Amongst the Persians» است. در این کتاب ادوارد براون توضیح می‌دهد که چگونه از انگلستان به سوی ایران حرکت کرد و در راه چه رویدادهایی برایش پیش آمد و در شهرهای ایران با چه کسانی روبرو شد و چه اطلاعاتی دربارۀ فرقۀ بابیّه کسب کرد و ... سرانجام، چگونه به وطنش برگشت؟

٢- دومین کتاب براون که در خود توجه و اهمیت است «تاریخ ادبیات زبان پارسی A literary Hisotry of Persian» نام دارد. این کتاب که فراوردۀ سال‌ها کوشش ادوارد براون دربارۀ ادبیات فارسی به شمار می‌رود، در چهار بخش تدوین شده که مترجمان ایرانی هر چهار قسمت را به فارسی ترجمه کرده‌اند.

بخش اول دربارۀ ادبیات ایران «از کهن‌ترین ایام تا روزگار فردوسی» نگاشته شده و علی پاشا صالح آن را به فارسی برگردانده است.

بخش دوم «از عصر فردوسی تا روزگار سعدی» سخن می‌گوید، و فتح‌الله مجتبایی، ترجمۀ آن را برعهده گرفته است.

بخش سوم «از دورۀ سعدی تا عصر جامی» را بیان می‌کند که ترجمۀ آن را علی‌اصغر حکمت عهده‌دار شده است.

بخش چهارم با «ادبیات ایران در دوران‌های جدید» سروکار دارد که رشید یاسمی به ترجمه و تلخیص آن پرداخته است.

این کتاب فواید ادبی و تاریخی گوناگونی را در بر دارد ضمناً نکاتی در آن دیده می‌شود که درست به نظر نمی‌رسد، و ما به پاره‌ای از آن‌ها در همین مقاله خواهیم پرداخت.

٣- ادوارد براون کتاب مبسوط دیگری دربارۀ «تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت» نگاشته که در حکم پنجمین بخش از تاریخ ادبیاتش شمرده می‌شود. این کتاب که محمد عباسی آن را به فارسی برگردانده است، شاعران دوران مشروطه و روزنامه‌های آن دوره را معرفی می‌کند و تقویم تاریخی رویدادهای آن عصر را در بر دارد. ادوارد براون چنانکه خودش اعتراف نموده کتابی به نام «تاریخ انقلاب ایران» نوشته بود که خالی از نقصان نبود، از این رو به تألیف کتاب مزبور همّت گمارد تا آن کاستی را جبران کند.

٤- چهارمین اثر براون کتابی دربارۀ «طبّ عربی Arabian Medicine» است. این کتاب که مسعود رجب‌نیا آن را تحت عنوان «تاریخ طب اسلامی» به فارسی ترجمه کرده، نیز از آثار مهم براون شمرده می‌شود. کتاب طبّ عربی بر اثر دعوتی پدید آمد که از ادوارد براون شده بود تا در دانشگاه کمبریج به سخنرانی پردازد. کتاب مزبور بر چهار خطابه در تاریخ طبّ اسلامی مشتمل است:

خطابۀ نخستین از طبابت در روزگار پیامبر اسلام  ج و خلفای راشدین و عصر اموی‌ها و عباسیان سخن می‌گوید و از مدرسۀ جندی شاپور و خدمات حرّانی‌ها در ترجمۀ طبّ بقراطی و جالینوسی به عربی یاد می‌کند.

خطابۀ دوم خدمات و آثار پزشکان اسلامی بویژه چهار پزشک نامور: طبری، رازی، اهوازی و ابن سینا را توضیح می‌دهد.

خطابۀ سوم از انتقال طبّ اسلامی به اروپا و نفوذ آن در دانشگاه‌های غرب بحث می‌کند.

خطابۀ چهارم از طبّ اسلامي در سر زمین آندلس سخن به میان می آورد و خدمات پزشکان آن دیار (همچون: ابن جلجل، ابن رشد، ابن بیطار، زهراوی...) را بر می شمرد و از کتاب‌های شرقی که در کار پزشکی نوشته شده است(همچون: کامل الصناعه، قانون، ذخیرۀ خوارزمشاهی...) نام می برد.

به همراه مباحث اصلی کتاب، نکته های فراوانی نیز در خلال آن دیده می شود که می توان از آن‌ها بهره گرفت. با این همه در کتاب طب عربی، جای نقد و چون و چرا خالی نیست.

٥- بخشی از عمر ادوارد براون بر پژوهش دربارۀ «بابیگری» و «بهاییگری» گذشته است و در این باره کتاب‌ها و مقالاتی چند نگاشته که ما، در اینجا به عمده ترین آن‌ها اشاره می کنیم:

الف- ترجمۀ «مقالۀ سیاح» به زبان انگلیسی از آثار عباس افندی (پسر حسینعلی بهاء) که براون ترجمه و تحشیۀ آن را بر عهده گرفت و در این باره می نویسد:

«متن کتاب مقالۀ سیاح را که عباس آفندی پسر بزرگ‌تر بهاء الله به قصد اعلاء کلمۀ بهاء الله و نشر افکار او و تخفیف درجۀ باب و تقلیل اهمیت او در حدود سنۀ ١٣٠٣ تألیف نموده و یک نسخۀ بسیار خوبی از آن که به خط زین المُقربین از کُتّاب خوش خط بهایی است و در عکا به من هدیه داده بودند، عین این نسخه را چاپ و عکس نمودم و یک ترجمۀ انگلیسی با حواشی مفصله در توضیح مجملات کتاب نیز بر آن افزودم. متن و ترجمه، هردو در سنۀ ١٨٩١ مسیحی (٩-١٣٠٨هجری) از طبع خارج شد[١٠]».

ب- ترجمۀ «تاریخ جدید» به زبان انگلیسی که میرزا حسین همدانی آن را در شرح احوال علی محمد باب شیرازی و ماجرای دعوت او نگاشته است. این ترجمه را نیز براون عهده دار شد و دربارۀ آن می نویسد:

«پس از فراغت از این کتاب (یعنی مقالۀ سیاح)، در صدد طبع ترجمۀ تاریخ جدید تألیف میرزا حسین همدانی که در اوقات اقامت حقیر در شیراز در سنۀ ١٣٠٥یکی از دوستان بابی به من هدیه داده بود، بر آمدم و بالأخره در سنۀ ١٣١٠ طبع آن به اتمام رسید و در ذیل این کتاب نیز حواشی مبسوطه تأییداً یا تزییفاً لمضامین الکتاب افزوده‌ام و نیز رسالۀ کوچکی که صبح ازل (میرزا یحیی) به خواهش حقیر در تاریخ اجمالی وقایع باب و بابیّه تألیف نموده موسوم به: «مجمل بدیع در وقایع ظهور منیع» آن را نیز متناً و ترجمهً در آخر کتاب الحاق نموده‌ام»[١١].

ج ـ اهتمام به چاپ کتاب «نقطه الکاف» اثر میرزا جانی کاشانی (از بابیان قدیم و مقتول در سال ١٢٦٨ هجری قمری). براون نسخه‌ای از این کتاب را با تلاش بسیار به دست آورد و آن را با تاریخ جدید مقابله کرده و به چاپ رسانید. در مقدمۀ گسترده‌ای که بر کتاب مزبور نگاشته، چنین می‌گوید:

«سابقاً در ضمن اشتغال به ترجمۀ تاریخ جدید دیده بودم که مؤلّف آن، مکرّر از یک کتاب قدیم‌تری تألیف حاجی میرزاجانی کاشانی نقل می‌کند و به همین جهت تاریخ خود را موسوم به تاریخ جدید نموده تا از تاریخ حاجی میرزاجانی که نسبت بدان قدیم‌تر است، امتیاز یابد. لهذا درصدد برآمدم که این کتاب را نیز به دست آورم... در اوقاتی که در ایران بودم از هرکس که سراغ این کتاب را گرفتم، از آن اطلاع نداشت. پس از مراجعت به اروپا نیز به دوستان بابی خود در ایران و اسلامبول و شام و غیرها نوشتم و از اطراف درصدد تفتیش برآمدم، هرچه بیشتر جستم، کم‌تر یافتم! بالاخره مأیوس شدم و یقین کردم که این کتاب به کلی از بین رفته است تا در بهار سال ١٣٠٩ در اوقات تعطیل فصح، به پاریس رفتم و در ضمن تفتیش در کتب بابیه محفوظه در کتابخانۀ ملی پاریس، اتفاقاً یک نسخه از تاریخ حاجی میرزاجانی کاشانی یافتم... پس از مراجعت به کمبریج به توسط یکی از دوستان قفقازی خود مقیم پاریس، یک نسخه از روی نسخۀ کتابخانۀ پاریس برای خود، نویسنده متن آن را با متن تاریخ جدید مقایسه کردم. معلوم شد که مؤلّف تاریخ جدید، کتاب حاجی میرزاجانی را به کلی نسخ بل مسخ کرده است، و به اندازه‌ای جرح و تعدیل و تصرّفات مغرضانه در آن نموده که به کلی حقیقت تاریخ دورۀ اولی بابیّه، در پردۀ خفا مانده است. نتیجۀ مقایسۀ این دو کتاب را با یکدیگر و خلاصۀ تصرّفات جامع تاریخ جدید را در حواشی مبسوطه که در آخر ترجمۀ تاریخ جدید افزوده‌ام، متعرّض شده‌ام و از همان وقت عزم کردم که متن نقطه الکاف را البته به طبع برسانم»[١٢].

د ـ ادوارد براون مقالاتی چند در مجلۀ انجمن سلطنتی آسیایی (J. R. A. S) دربارۀ بابیگری نوشته است، از قبیل مقالۀ «بابیان ایران»[١٣] و «فهرست و شرح ٢٧ نسخۀ خطی مربوط به بابیّه»[١٤] و «خاطراتی از شورش بابیان زنجان در سال ١٨٥٠»[١٥] و امثال این‌ها ...

ما، در بخشی که از نقد آثار براون سخن می‌گوییم رأی خود را دربارۀ این رشته از کارهای وی خواهیم آورد.

٦- دیگر از آثار ادوارد براون ترجمه‌هایی است که در زمینۀ متون فارسی از وی باقیمانده، مانند ترجمۀ تاریخ طبرستان (اثر ابن اسفندیار)، به انگلیسی و همچنین ترجمۀ چهار مقاله (اثر نظامی عروضی سمرقندی) و نظایر این‌ها ...

٧- از آثار دیگر براون سلسله مقالاتی است که در «مجلۀ انجمن سلطنتی آسیایی» در مباحث دینی و ادبی و تاریخی نگاشته مانند:

وصف یک نسخۀ قدیمی تفسیر قرآن (جلد ٢٦، سال ١٨٩٤).

ملاحظاتی دربارۀ نوشته‌ها و عقاید حروفیّه (جلد ٣٠، سال ١٨٩٨).

مآخذ دولتشاه (جلد ٣، سال ١٩٩).

شرحی دربارۀ نهایة ‌الأرب في أخبار الفرس والعرب (جلد ٣٢، سال ١٩٠٠).

ناصرخسرو، شاعر، سیّاح و داعی (جلد ٣٧، سال ١٩٠٥).

چند نکتۀ دیگر دربارۀ نوشته‌های حروفیّه و رابطۀ آنان با سلسلۀ بکاشیّه (جلد ٣٩، سال ١٩٠٧).

آثار ادوارد براون بدانچه آوردیم محدود نیست، و در اینجا تنها از مهم‌ترین نوشته‌های این خاورشناس یاد کرده‌ایم.

[١٠]- به مقدمۀ براون بر کتاب «نقطه الکاف» اثر میرزا جانی کاشانی، چاپ لیدن (هلند) نگاه کنید.

[١١]- به مقدمه براون بر کتاب «نقطة الکاف» بنگرید.

[١٢]- به مقدمه براون بر کتاب «نقطة الکاف» بنگرید.

[١٣]- جلد ٢١، سال ١٨٨٩.

[١٤]- جلد ٢٤، سال ١٨٩٢.

[١٥]- جلد ٢٩، سال ١٨٩٧.