(٣) یعقوب، نوادۀ ابراهیم

مقالۀ «اسرائیل» در دائرة‌المعارف اسلام اثر ونسنک (Wensinck) خاورشناس مشهور است. می‌دانیم که اسرائیل، نام یعقوب پیامبر پسر اسحق و نوادۀ ابراهیم خلیل ÷ شمرده می‌شود. ولی ونسنک در مقالۀ خود، پیامبر اسلام  ج را به «ناآگاهی» از این موضوعِ روشن متهم می‌کند و در این باره می‌نویسد:

«پیداست که محمد در آغاز کار، یعقوب را پسر ابراهیم می‌شمرد زیرا هنگامی که از نوید رساندن به سارا (همسر ابراهیم) سخن می‌رود، در قرآن آمده است که: ﴿فَبَشَّرۡنَٰهَا بِإِسۡحَٰقَ وَمِن وَرَآءِ إِسۡحَٰقَ يَعۡقُوبَ ٧١﴾ (یعنی: او را به اسحق مژده دادیم و در پی اسحق، به یعقوب) و مفسّران به توضیح کلمۀ «وراء» در آیه شتافتند و گفتند که این واژه، لزوماً به «نواده» اشاره دارد چنانکه در زبان عربی هم این معنی به کار رفته است»![٢٧٨].

باید گفت که در اینجا ونسنک به همان خطایی در افتاده که توینبول مرتکب شده است، یعنی یک آیۀ قرآنی را درنظر گرفته و با کمک پندار و گمان، بدین‌نتیجه رسیده که پیامبر اسلام در آغاز کار (در دوران مکه) به اشتباه تاریخی دچار شده است! بدون آنکه ونسنک به آیات دیگر که در مکه نازل شده‌اند رجوع کند و از جمع‌بندی آیات، به نتیجه صحیحی دست یابد.

قرآن کریم در همان دوران مکه، در خلال آیات سورۀ یوسف نشان می‌دهد که یعقوب ÷ (پدر یوسف) فرزند اسحق ÷ بوده و بنابراین، نوادۀ ابراهیم ÷ به شمار می‌آید چنانکه از قول یعقوب ÷ به یوسف ÷ می‌گوید:

﴿وَكَذَٰلِكَ يَجۡتَبِيكَ رَبُّكَ وَيُعَلِّمُكَ مِن تَأۡوِيلِ ٱلۡأَحَادِيثِ وَيُتِمُّ نِعۡمَتَهُۥ عَلَيۡكَ وَعَلَىٰٓ ءَالِ يَعۡقُوبَ كَمَآ أَتَمَّهَا عَلَىٰٓ أَبَوَيۡكَ مِن قَبۡلُ إِبۡرَٰهِيمَ وَإِسۡحَٰقَۚ إِنَّ رَبَّكَ عَلِيمٌ حَكِيمٞ ٦﴾ [یوسف: ٦].

«و بدینسان خداوندت تو را برمی‌گزیند و تعبیر خواب‌ها را به تو می‌آمرزد و نعمتش را بر تو و خاندان یعقوب تمام می‌کند چنانکه پیش از این بر دو پدر تو، ابراهیم و اسحق تمام کرد، به راستی که خداوندت دانا و فرزانه است».

بنابراین، مفسّران قرآن دچار خطا نشده‌اند که تعبیر ﴿وَمِن وَرَآءِ إِسۡحَٰقَ يَعۡقُوبَ ٧١﴾ را به معنای فرزند اسحق تفسیر کرده‌اند که در پی او می‌آید (نه برادر اسحق). شاهد دیگر برای این معنا آن است که قرآن مجید گزارش می‌کند که ابراهیم ÷ به هنگام پیری، از فرزندانش (اسماعیل و اسحق) که خداوند بدو عطا کرده بود ـ به رسم سپاسگزاری ـ نام برد بدون آنکه از پسری به اسم «یعقوب» یاد کند چنانکه از قول وی در قرآن کریم آمده است:

﴿ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ ٱلَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى ٱلۡكِبَرِ إِسۡمَٰعِيلَ وَإِسۡحَٰقَۚ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ ٱلدُّعَآءِ ٣٩﴾ [إبراهیم: ٣٩].

«ستایش و سپاس خدایی را سزد که در هنگام پیری، اسماعیل و اسحق را به من بخشید، به راستی که خداوند من، شنونده (و پذیرای) دعاست».

با توجه به اینکه آیات مذکور در سوره‌های مکّی و در اوایل دعوت پیامبر آمده‌اند، روشن می‌شود که در قرآن مجید اشتباه تاریخی دربارۀ آل یعقوب وجود ندارد و ونسنک از سر بی‌دقّتی به آیات کریمه نگریسته است.

[٢٧٨]- عبارت ونسنک را مترجمان عربی، چنین آورده‌اند: «وَیظهرُ أنَّ محمداً كانَ أوّلَ الأمرِ یعتبرُ یعقوبَ ابناً لإبراهیمَ فعندَما زفّتِ البشری لسارةَ جاءَ في القرآنِ: ﴿فَبَشَّرۡنَٰهَا بِإِسۡحَٰقَ وَمِن وَرَآءِ إِسۡحَٰقَ يَعۡقُوبَ ٧١﴾ (الآیة ٧١ منْ سورةِ هود ...) ویبادِرُ المفسّرونَ إلی إیضاحِ أنَّ كلمةَ «وراء» الّتي وردتْ في الآیةِ یجبُ أن تشیرة إلَی الحفیدِ وفقاً للاستعمالِ العربيّ»، (دائرة المعارف الإسلامیّة، ج ٣، ص ٢٩٢ و ٢٩٣).