آثار بروکلمن
کارل بروکلمن آثار گوناگونی به زبان آلمانی از خود به جای نهاد و همچنین به چاپ کتاب‌هایی از تألیفات علمای اسلامی همّت گمارد که در خور توجه است، و ما در اینجا از مهم‌ترین آثار وی یاد می‌کنیم:
١- یکی از تألیفات بروکلمن کتابی است به نام "Geschichte det Arabischen Litteratur" یعنی «تاریخ ادبیات عرب». بروکلمن این کتاب را در دو مجلّد به چاپ رسانید و سپس سه مجلّد دیگر به عنوان «ملحقات» بدان افزود. بخشی از کتاب وی را دکتر عبدالحلیم نجّار (از نویسندگان مصری) به عربی ترجمه کرد که تحت عنوان «تاریخ الأدب العربی» ضمن سه مجلّد در مصر به چاپ رسید. پس از وفات دکتر نجار، دو تن از مترجمان عرب (دکتر یعقوب بکر و دکتر رمضان عبدالتّوّاب) ترجمۀ بقیۀ کتاب را به عهده گرفتند و اثر ایشان نیز در دو مجلّد چاپ و انتشار یافت.
محتوای این کتاب، فهرست‌نامۀ بلندی از کتاب‌ها و رسایل اسلامی است و برای نگارش آن، به صدها کتب خطی و چاپی مراجعه شده تا این فهرست‌نامۀ گسترده فراهم آید. باید توجه داشت که عنوان «تاریخ ادبیات ...» برای کتاب بروکلمن در معنای خاصّ خود به کار نرفته بلکه معنای عام و شاملی دارد که معرّفی تفاسیر قرآنی و سیره‌های نبوی و تواریخ اسلامی و کتب کلامی و آثار فقهی و دیوان‌های شعر و معاجم لغوی و جز این‌ها را در بر می‌گیرد. در این کتاب، اشتباهاتی نیز دیده می‌شود که ما در همین مقاله به ذکر نمونه‌ای از آن‌ها خواهیم پرداخت.
٢- کتاب دیگری از بروکلمن به جای مانده است که "Die geschichte der Natioen und Islamische Stasten" نام دارد و می‌توان آن را به «تاریخ ملت‌ها و دولت‌های اسلامی» ترجمه کرد، این کتاب در دو جزء به عربی ترجمه و چاپ شده و برگردان آن را به عربی دکتر نبیه امین فارِس و نیز منیر بعلبکی به عهده گرفته‌اند و با نام «تاریخ الشّعوب الإسلامیه» انتشار یافته است. کتاب مزبور را دکتر هادی جزایری با عنوان «تاریخ ملل و دول اسلامی» به فارسی ترجمه کرده و در دسترس پارسی‌زبانان قرار داد. این کتاب بویژه در آنجا که از پیامبر ارجمند اسلام ج سخن می‌گوید، خطاهای فاحشی را در بر دارد که نمونه‌هایی از آن‌ها را خواهیم آورد.
٣- از جمله کارهای بروکلمن اهتمام به چاپ کتاب ارزشمند «الطّبقات الکُبری» تألیف محدّث قدیمی، محمدبن سعد (متوفّی در سال ٢٣٠ ه ق) است. در این کتاب شرح سیرت رسول خدا ج و سپس وصف یاران آن بزرگوار و آنگاه ذکر تابعان آن‌ها... طبقه به طبقه آمده است. خاورشناس آلمانی کارل ادوارد سخو K. Edvard Sachau چاپ این کتاب را به بروکلمن سپرد. بروکلمن ـ چنانکه گذشت ـ رهسپار لندن شد، و از روی نسخۀ خطی کتاب، جزء هشتم آن را که دربارۀ زنان نامدار اسلام تألیف شده یادداشت کرد و آن را برای چاپ آماده نمود.
٤- کار دیگر کارل بروکلمن اهتمام در چاپ کتاب «عیون الأخبار» اثر مورخ شهیر، ابن قتیبۀ دینوری (متوفّی به سال ٢٧٦ ه ق) است. کتاب «عیون الأخبار» همچون سفرۀ گسترده‌ای به شمار می‌آید که غذاهای گوناگون با طعم‌های متنوّعی را در میان دارد! و در ده فصل تنظیم شده است که عبارتند از: «کتاب السلطان، کتاب الحرب، کتاب السّؤدد، کتاب الطّبائع والأخلاق، کتاب العلم، کتاب الزّهد، کتاب الإخوان، کتاب الحوائج، کتاب الطّعام و کتاب النّساء». در این کتاب، آیات قرآن و احادیث نبوی و امثال و اشعار و تواریخ و قصص و مرویّات و فکاهیّات! ... هر کدام در جای خود آمده‌اند.
٥- از دیگر کارهای بروکلمن اقدام به چاپ کتاب بزرگ «الکامل في التاریخ» اثر مورّخ نامدار أبوالحسن علیّ بن أبی الکرم (متوفّی در سال ٦٣٠ ه ق) است که به ابن اثیر جزری شهرت دارد. بروکلمن این کتاب را در سال ١٨٩٠ در اشتراسبورگ به چاپ رسانید.
٦- نمونۀ دیگری از کارهای بروکلمن کوشش در چاپ کتاب «ما تلحن فیه العوام» اثر یکی از نحویّون بزرگ و قاریان شهیر عرب أبوالحسن علیّ بن حمزۀ کسائی (متوفّی در سال ١٨٩ ه ق) است که با هارون‌الرّشید، خلیفۀ عباسی معاصر بوده و داستان مناظرۀ ادبی او با سیبویه فارسی در حضور خلیفه، زبانزد است. کسائی یکی از قرّای سبعۀ قرآن شمرده می‌شود و در نحو و لغت، مکتب ادبی کوفه تحت‌تأثیر وی قرار داشته است.
کتاب «ما تلحن فیه العوام» چنانکه از عنوانش پیداست به تصحیح واژه‌هایی می‌پردازد که در آن روزگار، تودۀ مردم آن‌ها را نادرست تلفّظ می‌کردند و کسائی با نوشتن این کتاب بر آن شد تا زبان عوام را اصلاح کند و برای این کار غالباً از آیات شریفۀ قرآن کمک گرفته است. بروکلمن در چاپ این اثر به تنهایی نسخۀ خطی که در کتابخانۀ برلین وجود داشته اعتماد کرده و از این رو، کار وی چندان در خور اهمیّت نیست. کتاب «ما تلحن فیه العوام» پس از بروکلمن دوباره از سوی دکتر رمضان عبدالوّهاب باتوجه به نسخه‌های گوناگون، تصحیح شده و به چاپ رسیده است و مصحح کتاب در پیشگفتارش به خطاهای بروکلمن اشاره می‌کند.
٧- بروکلمن در نگارش «دائرة المعارف اسلام» که با همکاری چند تن از خاورشناسان تهیه شده نیز شرکت کرد و نوشتن مقالاتی را به عهده گرفت، از جمله در احوال ابن اسحق (مؤلّف سیرۀ نبوی) و ابن خلکان (مؤلف وفیاتُ الأعیان) و أبوالفداء (مؤلف تاریخ مشهور) و ابن بطوطه (مؤلف الرّحله یا سفرنامه) و أبوالفرج اصفهانی (مؤلف الأغانی ومقاتل الطالبیین ...) و ابن جوزی (مؤلّف تفسیر زادُ المسیر ونقدُ العلم والعلماء...) و جز ایشان مقالاتی دارد.
از کارل بروکلمن، آثار دیگری نیز به جای مانده که برای دیدن فهرست آن‌ها می‌توان به کتاب «المنتقی من دراسات المستشرقین» (چاپ قاهره ١٩٥٥) تألیف دکتر صلاح‌الدین المنجّد رجوع کرد.