(١) اسلام و مکارم اخلاق

تهیه بخشی از مقالۀ «اخلاق» را در دائرة‌المعارف اسلام، پروفسور گیب Gibb بر عهده گرفته است. گیب در مقالۀ خود می‌نویسد:

«حدیث پیامبر که نویسندگان اخیر آن را بر اخلاق اسلامی گواه می‌آورند و می‌گوید: «بعثتُ لأتمّم مكارمَ الأخلاق»، در کتب صحاح وارد نشده است»![٢٧١]

در پاسخ پروفسور گیب باید گفت که پیشرو همۀ کتب صحاح، کتاب «الموطّأ» اثر امام مالک است، چنانکه گفته‌اند:

«أوّل منْ صنّفَ الحدیثَ ورتّبهُ علی الأبوابِ مالك بالمدینة ...»[٢٧٢].

«نخستین کسی که (از میان اهل سنّت) دربارۀ حدیث کتابی ساخت و آن را به ابوابی تقسیم و مرتب کرد، مالک در مدینه بود ...».

همین مالک در کتاب موطّأ ذیل عنوان: «حسنُ الخلق» از رسول خدا  ج آورده که فرمود:

«بعثتُ لأتّمّم حسنَ الأخلاق»[٢٧٣].

یعنی: «برانگیخته شده‌ام تا اخلاق نیکو را به درجۀ نهایی رسانم».

این حدیث چنانکه ملاحظه می‌شود با روایت مورد بحث، در لفظ و معنا تقریباً متحد است، و محدّث شهیر اندلسی ابنُ عبدالبرّ دربارۀ آن می‌نویسد:

«هو حدیثٌ مدنيٌّ صحیحٌ متّصلٌ من وجوهٍ صحاحٍ ...»[٢٧٤].

یعنی: «این حدیث از اهل مدینه گزارش شده، صحیح شمرده می‌شود و با اسناد متصل از راه‌های متعدد و صحیح روایت شده است».

نمی‌دانم پروفسور گیب از نفی این حدیث در کتب صحاح، چه نیّتی داشته؟ ولی به هر صورت، چنین حدیثی وجود دارد و پیامبر  ج نیز از سفارش به محاسن و مکارم اخلاق، دریغ ننموده است، چنانکه در «صحیح بخاری» آمده که أبوذر غفاری (صحابی مشهور) چون آوازۀ بعثت پیامبر اسلام  ج را شنید، برادر خویش را به مکه فرستاد تا از سخنان پیامبر خبری آورد. برادر وی در بازگشت به سوی ابوذر گفت:

«رأیتهُ یأمرُ بمكارمِ الأخلاق»[٢٧٥].

یعنی: «او (پیامبر اسلام) را دیدم که به مکارم اخلاق فرمان می‌داد».

نام کتاب‌هایی هم که دانشمندان اسلامی در طول تاریخ با عنوان «مکارمُ الأخلاق» نگاشته‌اند مانند آنچه از: ابن أبی الدّنیا و خرائطی و طبرسی باقی مانده، نیز ظاهراً از این حدیث اقتباس شده است.

[٢٧١]- مترجمان عربی سخن گیب را بدین‌صورت ترجمه کرده‌اند: «وحدیثُ الرّسولِ الّذي اتّخذهُ الكتّابُ المتأخّرونَ شاهداً علی الأخلاقِ الإسلامیّة: «بعثتُ لأتمّمَ مكارمَ الأخلاقِ» لمْ یردْ في كتبِ الأحادیثِ الصّحاح» (دائرة المعارف الأسلامیّة، ج ٢، ص ٤٤٣، چاپ قاهره).

[٢٧٢]- به کتاب: الموطّأ، اثر مالک، مقدمه محمد فؤاد عبدالباقی، چاپ لبنان نگاه کنید.

[٢٧٣]- الموطّأ، ج ٢، ص ٩٠٤، حدیث شماره ٨، چاپ بیروت.

[٢٧٤]- الموطّأ، ج ٢، ص ٩٠٤، ذیل حدیث شماره ٨.

[٢٧٥]- صحیح بخاری، ج ٧، ص ٨١، چاپ بیروت.