احکام سجدۀ سهو

مختصری از احکام سجده‌ی سهو برای حالت‌های مختلف مأموم: [۱۲۹]

اگر مأموم از ابتدای نماز با امام بود و در تمامی رکعات نماز جماعت حضور داشت در اینصورت بر او واجب است که در سجده‌ی سهو تابع امام خویش باشد، و دلیل آن عموم فرموده‌ی پیامبر جاست که فرمود: «إِنَّمَا جُعِلَ الإِمَامُ لِيُؤْتَمَّ بِهِ فَلا تَخْتَلِفُوا عَلَيْهِ فَإِذَا رَكَعَ فَارْكَعُوا وَإِذَا قَالَ سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ فَقُولُوا رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ وَإِذَا سَجَدَ فَاسْجُدُوا» [۱۳۰].

یعنی: «همانا امام برای این قرار داده شده است که به او اقتدا شود، پس از وی تخلف نکنید، هرگاه به رکوع رفت‌ به رکوع بروید، و چـون ‌گفت‌: «سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ»شما بگوئید: «رَبَّنَا لَكَ الْحَمْدُ»و هر وقت به سجده رفت شما نیز به سجده بروید».

اما چنانچه شخص از ابتدا در جماعت نبود، بلکه بعداً به جماعت ملحق شد (یعنی مسبوق بود)، در اینصورت او فقط باید در سجده‌ی سهو قبل از سلام تابع امام باشد، و نباید در سجده‌ی سهوی که امام بعد از سلام به جای می‌آورد از او پیروی کند، زیرا در این حالت امام ابتدا سلام می‌دهد بعد سجده‌ی سهو می‌برد و لذا برای فرد مسبوق ممکن نیست که با امام سلام دهد و بعد سجده‌ی سهو ببرد، بلکه او با سلام امام باید برخیزد و مابقی نماز خود را تکمیل کند، بعد که نمازش را کامل نمود و سلام داد او نیز باید سجده‌ی سهو ببرد و سلام دهد.

اما اگر بخواهیم بصورت مختصر قضیه را در حالت‌های مختلف مأموم و مسبوق با امام بررسی کنیم خواهیم داشت:

۱- اگر مأموم در تمامی رکعت‌های نماز همراه امام و جماعت بود، و امام مرتکب سهوی شد و برای آن سجده‌ی سهو بُرد، بر مأموم نیز لازم است که با امام به سجده برود حال چه قبل از سلام باشد و چه بعد از سلام.

۲- اگر مأموم از ابتدا همراه امام و جماعت نبود و به اصطلاح مسبوق باشد، حال اگر در آن قسمتی از نماز که امام مرتکب سهو شد همراه او بوده باشد، در این صورت:

اگر امام قبل از سلام سجده‌ی سهو به جای آورد، مسبوق نیز باید همراه او به سجده برود ولی بعد که امام (دو سجده‌ی سهو را انجام داد) و سلام داد، بلند شود و نماز خود را کامل کند، اما قبل از آنکه سلام دهد باید برای بار دوم سجده‌ی سهو به جای آورد، زیرا سجده‌ی سهو اول که همراه امام انجام داد، در غیر مکان اصلی خود بود [۱۳۱]، چون سجده‌ی سهو در اثنای نماز نیست بلکه در آخر نماز است، و سجده‌ی اول او همراه امام فقط بدلیل متابعت از امام بود و جایگزین سجده‌ی سهو برای مسبوق نخواهد شد.

۳- اگر فرد مسبوق در قسمتی از نماز که امام در آن مرتکب سهو شد همراه وی نبود، مثلاً مأموم در رکعت دوم به جماعت ملحق شده ولی امام در رکعت اول نماز خود دچار سهوی شده باشد، در این حالت:

اگر امام قبل از سلام نماز سجده‌ی سهو برد، مسبوق نیز از وی پیروی کند سپس با سلام امام بلند شود و نماز خود را کامل نماید، اما لازم نیست که در آخر نماز برای بار دوم سجده برد، زیرا او به هنگام سهو امام با وی نبوده است.

و اگر امام بعد از سلام نماز سجده‌ی سهو برد، مسبوق نباید از وی پیروی کند بلکه با سلام امام بلند شود و نماز خود را کامل نماید، همچنین در آخر نماز لازم نیست سجده‌ی سهو به جای آورد، زیرا او در هنگام سهو امام با وی نبوده، و سهو امام هنگامی رخ داد که او هنوز به جماعت ملحق نشده بود.

تمامی حالت‌های فوق، برای زمانی بود که امام در نماز خویش دچار سهو می‌شود که بر حسب شرایط مختلف، مأموم نیز باید تابع او باشد.

اما اگر در جماعت امام دچار سهو نشود بلکه مأموم خود تنهایی مرتکب سهوی شود، در اینصورت:

۴- اگر مأموم از ابتدا با جماعت همراه بود و به اصطلاح مسبوق نباشد و بعد دچار سهوی گشت، چنانچه آن سهو ترک واجبی باشد، مثلاً فراموش کرد که در رکوع ذکر «سبحان ربي العظيم»را بگوید، سجده‌ی سهو بر او لازم نیست، زیرا امام سهو وی را متحمل می‌شود و برایش جبران می‌کند. اما اگر یکی از ارکان نماز را ترک گفت، مثلا در یکی از رکعت‌ها خواندن فاتحه را فراموش کرد و بعداً در اثناء نماز بیادش آمد، در این وضعیت هنگامی که نماز تمام شد و امام سلام داد او نباید سلام دهد بلکه لازمست بلند شود تا رکعتی را که در آن رکنی را ترک کرده بود از نو بخواند و آن را جبران نماید بعد تشهد خوانده و سلام دهد و بعد از سلام دو سجده‌ی سهو به جای آورد.

۵- اگر مأموم قسمتی از جماعت را با امام همراه نبوده یعنی به تمامی رکعات نماز جماعت نرسیده بود، و در نماز خویش دچار سهوی گشت -چه در قسمتی که همراه امام است و چه در قسمتی که خود تنهایی بعد از سلام امام بلند می‌شود و مابقی نماز خود را کامل می‌گرداند- بر او لازم است که در آخر نماز با توجه به نوع سهوی که انجام داده قبل یا بعد از سلام نمازش دو سجده‌ی سهو به جای آورد.

چند نکته‌ی دیگر:

۶- اگر نمازگزار قبل از اتمام نماز عمداً سلام دهد نمازش باطل می‌شود.

۷- اگر نمازگزار رکنی اضافی مانند رکعت یا رکوع یا سجده یا قیامی را عمداً به نمازش اضافه کرد، نماز او باطل است.

۸- اگر رکنی از نماز را ترک کرد: اگر تکبیرة الاحرام باشد در اینصورت نمازش صحیح نیست، حال چه عمدی باشد و چه سهواً فراموش کرده باشد، زیرا نمازش منعقد نشده و باید از نو نماز بخواند. و اگر رکن ترک شده غیر از تکبیرة الاحرام باشد چنانکه عمدی بوده باشد نمازش باطل می‌شود، و اگر سهواً بود باید آن رکن را جبران نماید.

۹- اگر یکی از واجبات نماز را عمداً انجام نداد، نمازش باطل است.

۱۰- اگر سجده‌ی سهو بعد از سلام باشد لازمست پس از انجام سجده‌ی سهو دوباره سلام دهد.

جدول زیر نیز مختصری از احکام سجده‌ی سهو است:

	مسأله	حالت های آن	محل سجده
1	در مورد سلام قبل از اتمام نماز: اگر نمازگزار از روی فراموشی قبل از اتمام نمازش سلام داد.	اگر بعد از گذشت زمان طولانی بیادش آمد، باید از نو نماز بخواند. و اگر بعد از زمان اندک مثلاً تا پنج دقیقه بعد بیاد آورد، او باید بازگردد و مابقی نمازش را ادامه داده تا کامل شود و سلام دهد.	بعد از سلام دو سجده‌ی سهو برده و دوباره سلام می‌دهد.
2	در مورد انجام عمل اضافه‌ای در نماز: هرگاه نمازگزار سهواً قیام یا رکوع یا سجده‌ای را به نماز خود اضافه نمود.	اگر بعد از انجام کامل آن عمل اضافه بیادش آمد، در اینصورت چیزی بر وی نیست به جز سجده‌ی سهو. و اگر در اثنای انجام آن بیاد آورد باید آن را قطع کند و از آن بازگردد.	بعد از سلام دو سجده‌ی سهو می‌برد و دوباره سلام می‌دهد.
3	در مورد ترک یکی از ارکان نماز: اگر یکی از ارکان نماز - غیر از تکبیرة الاحرام – را از روی فراموشی ترک گفت.	اگر به مکان انجام همان رکن ترک شده در رکعت بعد از آن رسید و بعد بیادش آمد، در اینصورت رکعت ناقص را ملغی نماید و در عوض، آن رکعت موجود را جایگزین آن کند. و اگر هنوز به مکان رکن ترک شده در رکعت بعد از آن نرسیده و یکدفعه بیاد آورد که رکنی را ترک گفته، در این صورت باید در هر حالتی که هست انصراف دهد و به مکان رکن ترک شده بازگردد و پس از به جای آوردن آن رکن، از آنجا نماز خود را ادامه دهد.	در هردو حالت لازم است که دو سجده‌ی سهو بعد از سلام به جای آورد.
4	در مورد شک در نماز: اگر در تعداد رکعات نماز شک کرد که مثلا آیا دو رکعت خوانده یا سه رکعت، در اینصورت دو حالت بیشتر وجود ندارد:	حالت اول: یا از روی ظن غالب یکی از دو امر مورد تردید را ترجیح داده و نماز خود را بر اساس آن تمام کرده و سلام می‌دهد. حالت دوم: نمی‌تواند هیچیک را ترجیح دهد، در اینصورت باید بنا را بر یقین قرار دهد، و یقین یعنی کم‌ترین تعداد رکعات را در نظر گرفته و نماز را بر اساس آن تمام کند.	در حالت اول باید بعد از سلام نماز سجده‌ی سهو به جای آورد. در حالت دوم قبل از سلام نماز سجده‌ی سهو به جای آورد.
5	در مورد ترک یکی از واجبات نماز مانند تشهد اول: اگر مثلاً تشهد اول را فراموش کرد.</span></p><p><span class=“matn ”> ( البته حکم ترک مابقی واجبات نماز نیز بمانند حکم ترک تشهد است)	1- اگر تا پس از بلند شدن کامل بیادش نیامد، در اینصورت لازم نیست تا به محل تشهد بازگردد بلکه نماز خود را ادامه دهد. 2- اگر بعد از اینکه برخواست ولی هنوز به طور کامل به حالت ایستاده در نیامده باشد، و بیاد آورد، باید زود به محل تشهد بازگشته و تشهد خویش را بخواند و بعد به نماز ادامه دهد. 3- اگر در همان لحظه‌ی برخواستن که دست‌هایش را از ران‌ها جدا می‌کند بیاد آورد، باید بلافاصله حالت نشسته به خود بگیرد و تشهد خویش را بخواند.	برای مورد یک لازمست تا قبل از سلام سجده‌ی سهو به جای آورد. برای مورد دو، باید بعد از سلام سجده‌ی سهو ببرد. اما برای مورد سه، لازم نیست سجده‌ی سهو برد، زیرا او مرتکب امر اضافه یا نقصی نشده است.

[۱۲۹] برگرفته از «رسالة في أحكام سجود السهو»شیخ ابن عثیمین/.‏ [۱۳۰] بخاری: ۷۲۲، و مسلم: ۴۱۴. [۱۳۱] مکان سجده‌ی سهو در پایان نماز است حال با توجه به نوع سهو یا قبل از سلام است یا بعد از سلام.