احکام سجدۀ سهو

۴- تدبر و اندیشه کردن در معانی آیات تلاوت شده و اذکار نماز

آیات قرآن برای اندیشه و تدبر در آن‌ها نازل شده‌اند، چنانکه خداوند متعال می‌فرماید: ﴿كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَيۡكَ مُبَٰرَكٞ لِّيَدَّبَّرُوٓاْ ءَايَٰتِهِۦ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ٢٩﴾[ص: ۲۹]. «کتابی مبارک است که آن را بر تو نازل کرده‌ایم، تا در آیاتش بیندیشند و ‏خردمندان از آن پند گیرند».‏ «یعنی حکمت از فرو فرستادن قرآن این است که مردم در آیه‌های آن بیاندیشند و علم و دانش آن را بیرون آورند و در اسرار و حکمت‌های آن تدبر نمایند، زیرا با تدبر در آن و تامّل و اندیشیدن در مفاهیم آن می‌توان به برکت و خیر قرآن دست یافت. دراین‌جا بر تدبر در قرآن تشویق شده، و اینکه تامل در قرآن از بهترین اعمال است، و خواندنِ با تدبر بهتر از تلاوت سریع و تند است، چرا که هدف تدبر از آن حاصل نمی‌شود» [۴۴].

و تدبر در آیات قرآن جز با دانستن معانی آن‌ها و تفکر در آن معانی حاصل نخواهد شد، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَٱلَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُواْ بِ‍َٔايَٰتِ رَبِّهِمۡ لَمۡ يَخِرُّواْ عَلَيۡهَا صُمّٗا وَعُمۡيَانٗا ٧٣﴾[الفرقان: ۷۳]. «و کسانی که چون به آیات پروردگارشان پند داده شوند همسان کران و نابینایان بر آن فرو نمی‌افتند». «یعنی بندگان خداوند رحمان کسانی هستند که هنگامی آیات پروردگارشان که آن‌ها را به شنیدن و گوش فرا دادن و رهنمود شدن به آن فرمان داده‌است، به آنان یادآوری شود در مقابل آن روی گردانی نمی‌کنند و آن را ناشنیده نمی‌گیرند، و دل‌ها و چشم‌های خود را از آن آیات بر نمی‌گیرند و بر نمی‌گردانند، آنگونه که افراد بی‌ایمان عمل می‌نمایند و آن را تصدیق نمی‌کنند» [۴۵].

از این‌جاست که اهمیت توجه به تفسیر آیات روشن می‌شود. ابن جریر طبری/می‌گوید: «از کسی که قرآن می‌خواند و تفسیر (معنا و مفهوم) آن را نمی‌داند متعجب و شگفت‌زده می‌شوم، چگونه از قرائت آن لذت می‌برد» [۴۶].

و از جمله مواردی که به تدبر زیادتر کمک می‌کند تکرار آیات است زیرا تکرار به تفکر بیشتر کمک می‌کند و پیامبر جاین کار را می‌کرد. در روایتی آمده است که پیامبر جشبی نماز می‌خواند و تا صبح این آیه را تکرار می‌کرد: ﴿إِن تُعَذِّبۡهُمۡ فَإِنَّهُمۡ عِبَادُكَۖ وَإِن تَغۡفِرۡ لَهُمۡ فَإِنَّكَ أَنتَ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡحَكِيمُ ١١٨﴾[المائدة: ۱۱۸].

«اگر آن‌ها را مجازات کنى، بندگان تواند. (و قادر به فرار از مجازات تو نیستند) و اگر آنان را ببخشى، توانا و حکیمى! (نه کیفر تو نشانه بى‏حکمتى است، و نه بخشش تو نشانه ضعف!)» [۴۷].

و مورد دیگری که به تدبر کمک می‌کند حفظ قرآن و اذکار متنوع در ارکان مختلف نماز است تا آن‌ها را بخواند و تفکر کند. بدون شک چنین کاری، یعنی تدبر، تفکر و تکرار آیات، از بزرگ‌ترین چیزهایی است که بر خشوع می‌افزاید.

[۴۴] تفسیر سعدی. [۴۵] تفسیر سعدی. [۴۶] مقدمه‌ی تفسیر طبری از محمود شاکر: ۱/۱۰. [۴۷] روایت ابن خزیمه: ۱/۲۷۱ و احمد: ۵/۱۴۹ و در «صفة الصلاة» ص: ۱۰۲.