حكم نماز بدون خشوع:
بر طبق رای کسانی که خشوع و حضور قلب را واجب می‌دانند، نمازی که بدون خشوع باشد باید تکرار شود، چنانکه ابن حامد از علمای حنابله چنین گفته است، ولی جمهور فقها خلاف آن را گفته‌اند.
امام ابن قیم/در «مدارج السالکین» می‌گوید: اگر گفته شود: در مورد نماز بدون خشوع چه می‌گویید، آیا نماز محسوب می‌شود یا خیر؟
جواب: در اجر و ثواب چیزی از نماز (برای نمازگزار) محسوب نمی‌شود، بجز آن مقدار که در آن توجه داشته و برای پروردگارش خاشع بوده است.
ابن عباس گفته: «ليس لك من صلاتك إلا ما عقلت منها»«برای تو چیزی جز به اندازه‌ای که در نمازت توجه داشته‌ای نیست».
و در مسند (امام احمد) بصورت مرفوع آمده: «إن العبد ليصلي الصلاة، ولم يكتب له إلا نصفها، أو ثلثها، أو ربعها حتى بلغ عشرها»«همانا بنده از نماز فارغ می‌شود در حالیکه برایش جز نصف، یا یک سوم، یا یک چهارم و یا تا آنکه به یک دهم برسد، نوشته نمی‌شود». خداوند متعال رستگاری نمازگزاران را به خشوع در نمازشان مشروط کرده، و این دلالت دارد بر اینکه هرکس خشوع نداشته باشد جزو رستگاران نیست، و اگر اجر و ثوابی برایش باشد او جزو رستگاران است. اما از نظر احکام دنیوی و اینکه تکرار نماز لازمست یا خیر؟ (می‌گوییم) اگر خشوع در نماز بیشتر (از غفلت در آن) باشد و در آن توجه شود، در اینحالت به اجماع علما نماز محسوب می‌شود، و نمازهای سنت و اذکار بعد از آن، نواقص نماز را جبران و کامل می‌کنند. ولی اگر (غفلت) بر خشوع و توجه در نماز غالب گردد، در اینحالت علما در مورد واجب بودن تکرار نماز اختلاف آراء دارند.
سپس ابن قیم عدم تکرار نماز را ترجیح داده و می‌گوید:
اگر شما (که قائل بر تکرار نماز بدون خشوع هستید) تکرار نماز را برای رسیدن به این نتایج و فواید واجب می‌دانید، نمازگزار می‌تواند نمازش را تکرار کند تا آن‌ها را بدست آورد، و اگر او این فواید و ثمرات را نمی‌خواهد تکرار هم نمی‌خواهد و نمازش درست است، و اگر منظور شما از واجب بودن تکرار نماز اینست که حتماً واجب است وگرنه معاقب خواهد شد و احکام تارک نماز بر وی مترتب می‌شود، باید گفت که این قول صحیح نیست و قول دوم (یعنی عدم وجوب تکرار نماز) راجح است. والله اعلم [۲۸].
همچنین شیخ الاسلام ابن تیمیه/در خصوص این سوال که آیا نماز باید تکرار شود یا خیر، می‌گوید: «..ابن عباسبگفته: «ليس لك من صلاتك إلا ما عقلت منها» «برای تو چیزی جز به اندازه‌ای که در نمازت توجه داشته‌ای نیست». اما آیا (غفلت) نماز را باطل می‌کند و موجب تکرار نماز است؟ این امر بستگی دارد: اگر غفلت در نماز کم‌تر از حضور قلب باشد و بلکه حضور قلب غالب باشد، در اینحالت تکرار نماز واجب نیست، هرچند که ثواب آن ناقص خواهد شد، زیرا نصوص شرعی به تواتر رسیده است که سهو در نماز، آن را باطل نمی‌کند و بلکه بوسیله‌ی دو سجده‌ی سهو جبران می‌شود. اما اگر غفلت بر حضور قلب غلبه کند، در اینحالت علما دو قول مختلف دارند:
اول: نماز در باطن صحیح نیست هرچند که در ظاهر صحیح است، زیرا مقصود از نماز حاصل نشده است و شبیه نمازی است که با ریا خوانده شود که نماز ریاکار هم به اتفاق علما در باطن موجب برائت ذمه نیست، و این قول ابو عبدالله ابن حامد (از علمای حنابله) و ابو حامد غزالی (از شافعیه) و غیر آن‌ها نیز است.
(و بر اساس قول) دوم: نمازگزار بریء الذمه می‌شود و تکرار نماز بر او واجب نمی‌شود، هرچند که اجر و ثوابی به او تعلق نمی‌گیرد، و این بمانند روزه‌ی کسی است که از دروغ و اعمال ناشایست پرهیز نمی‌کند بجز گرسنگی و تشنگی کشیدن (که در اینحالت روزه‌ی او باطل نیست ولی خود را از اجر آن بی‌نصیب کرده - مترجم). و این رأی مأثور از امام احمد و دیگر ائمه است و به حدیث ابوهریره از پیامبر جکه در صحیحین آمده استدلال کردند که ایشان فرمودند: «إذا أذن الـمؤذن بالصلاة أدبر الشيطان وله ضراط، حتى لا يسمع التأذين، فإذا قضى التأذين أقبل، فإذا ثوب بالصلاة أدبر، فإذا قضى التثويب أقبل، حتى يخطر بين الـمرء ونفسه، يقول: أذكر كذا .. أذكر كذا، ما لم يكن يذكر، حتى يظل لا يدري كم صلى، فإذا وجد أحدكم ذلك فليسجد سجدتين» [۲۹].
یعنی: «هرگاه موذن برای نماز اذان می‌دهد، شیطان فرار می‌کند و از عقب خود، هوا خارج می‌کند تا صدای اذان را نشنود. و هرگاه اذان تمام شد، برمیگردد، و اگر اقامه گفته شد باز فرار می‌کند، و دوباره پس از اتمام آن، برمیگردد تا نمازگزاران را دچار وسوسه کند و می‌گوید: فلان مسئله و فلان مسئله و... را به خاطر بیاور، و همه‌ی آنچه را که فراموش کرده است به یادش می‌آورد و او را چنان سرگرم می‌کند که نداند چند رکعت خوانده است، پس هرگاه یکی از شما دچار چنین حالتی شد، در آخر دو سجده‌ی سهو ببرد».
پیامبر جدر این حدیث خبر داده که شیطان چیزهایی را به یاد نمازگزار می‌آورد بگونه‌ایکه نمی‌داند چند رکعت نماز خوانده و او را به انجام دو سجده به جهت سهوی که مرتکب شده امر کرده ولی وی را به تکرار نماز امر نمی‌کند و فرقی بین (غفلت و سهو) کم یا زیاد وجود ندارد. و این رأی میانه‌تر است، زیرا نصوص و آثار شرعی دلالت دارند بر اینکه تنها اجر و ثواب مشروط به حضور قلب هستند و دلالت بر تکرار نماز نمی‌کنند نه در باطن و نه در ظاهر والله اعلم» [۳۰].
[۲۸] نگاه کنید به: مدارج السالکین: ۱/ ۵۲۸-۵۳۰. [۲۹] بخاری و مسلم با الفاظ نزدیک به هم. [۳۰] مجموع فتاوی ابن تیمیه.