احکام سجدۀ سهو

۸- سعی کند جلوی خمیازه را بگیرد

رسول خدا جفرمودند: «إِذَا تَثَاوَبَ أَحَدُكُمْ فِى الصَّلاَةِ فَلْيَكْظِمْ مَا اسْتَطَاعَ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَدْخُلُ» [۸۷]. «هرگاه یکی از شما در نماز خمیازه کشید تا می‌تواند دهانش را ببندد، زیرا شیطان وارد می‌شود».

و هرگاه شیطان داخل شد بهتر می‌تواند برای نمازگزار تشویش ایجاد کند و خشوع نماز را از بین ببرد، علاوه بر این در وقت خمیازه کشیدن به انسان می‌خندد، چنانکه پیامبر جفرمودند: «التَّثَاؤُبُ مِنَ الشَّيْطَانِ، فَإِذَا تَثَاءَبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَرُدَّهُ مَا اسْتَطَاعَ، فَإِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا قَالَ هَا ضَحِكَ الشَّيْطَانُ» [۸۸]‏. «خمیازه‌کشیدن از شیطان است، پس هرگاه یکی از شما خمیازه کشید، دهانش را ببندد، چون بازکردن دهان از اعمال شیطان است و اگر یکی از شما بگوید: هاه (دهانش را باز بکند) شیطان را خندانیده است».

خمیازه‌کشیدن غالبا در اثر سنگینی بدن و انباشتن آن (از غذا و نوشیدنی) و سستی و میل به کسالت ایجاد می‌شود، و آنچه که برای رفع خمیازه مشخص شده است، این است که غذا و نوشیدن را کمتر کند.

وقتی نتوانست هنگام خمیازه دهانش را ببندد، پس با لباسش یا دستش آن را بپوشاند، چون پیامبر جفرموده است: «إِذَا تَثَاوَبَ أَحَدُكُمْ فَلْيُمْسِكْ بِيَدِهِ عَلَى فِيهِ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَدْخُلُ» [۸۹]. «وقتی یکی از شما در نماز خمیازه کشید، دستش را روی دهانش قرار بدهد، چون شیطان همراه خمیازه وارد بدن او می‌شود».

این‌ها مواردی بودند که امید است نمازگزار با مراعات آن‌ها به نتیجه مطلوب که همانا خشوع و حضور قلب بیشتر در هنگام اقامه‌ی نماز است، برسد و اجر و ثواب بیشتری نصیب خود نماید و نمازش موجب کفاره‌ی گناهانش گردد. هر قدر نمازگزار سعی کند که خود را به نتیجه‌ی مطلوب نزدیک گرداند، اجر و ثواب و جایگاهش رفیع‌تر خواهد شد، هر چند نمازگزاران در این امر متفاوت هستند، کسانی هستند که برای نماز خود اهمیت زیادی قائل هستند و آن‌ها نه تنها تکلیف شرعی خود را بنحو پسندیده‌ای انجام می‌دهند بلکه در فکر منافع دنیوی و اخروی عبادت خویش هستند، ولی متاسفانه بعضی از مسلمانان فقط در حد ادای وظیفه، نماز می‌خوانند تا رفع تکلیف کنند و خود را از جمع تارکین نماز خارج نمایند، در حقیقت این افراد به خود جفا می‌کنند.

به هر حال نمازگزاران در یک سطح مشابه نیستند چنانکه امام ابن قیم/در کتاب «الوابل الصيب من الكلم الطيب» می‌نویسد:

«مردم در نماز خواندن به پنج گروه تقسیم می‌شوند:

اول: کسی که زیاد بر نفس خود ظلم می‌کند، و آن کسیست که از وضو و وقت نماز و حدود و ارکان آن می‌کاهد.

دوم: کسی که از وقت نماز و حدود و ارکان ظاهری و وضوی آن محافظت می‌کند، ولی وسوسه تلاش‌هایش را تباه می‌کند و انواع افکار و وسوسه به او راه می‌یابد.

سوم: کسی که از حدود و ارکان نماز محافظت می‌کند و در دفع وسوسه و افکار خارجی تلاش می‌کند، و او در مبارزه با دشمنش (شیطان) است تا مبادا از نمازش بدزدد [۹۰]، بنابراین او در نماز و جهاد است.

چهارم: کسی که هرگاه برای ادای نماز برخواست، حقوق و ارکان و حدود آن را بطور کامل بجا می‌آورد و قلبش از مراعات حدود آن لبریز شده، تا مبادا چیزی از نمازش ضایع شود و حتی تمام تلاشش را بکار می‌بندد تا نمازش را آنگونه که شایسته است ادا کند.

پنجم: کسی که هرگاه برای ادای نماز برخواست شرایط (چهارم) را بجا می‌آورد، اما علاوه بر آن، قلبش را در برابر پروردگارش قرار داده و با قلبش به او می‌نگرد و خود را ناظر می‌داند، و قلبش لبریز از محبت و عظمت خداوند است، گویی که او را می‌بیند و مشاهده می‌کند، و براستی بین چنین نمازگزاری با غیر او در نماز، بزرگ‌تر و افضل‌تر است از آنچه که ما بین آسمان و زمین است.

حال از این پنج گروه، گروه اول معاقبه و مجازات خواهد شد، و گروه دوم حساب خواهد کشید، و سوم کفاره‌ی گناهان (صغیره‌اش) می‌شود، و گروه چهارم ثواب خواهد برد، و گروه پنجم مقرب پروردگارش خواهد بود، زیرا نماز وی سبب روشنایی چشمانش بود و با نماز به آرامش رسید، چنانکه پیامبر جبه بلال می‌فرمود: «أرحنا يا بِلَال بِالصَّلَاة» [۹۱]. «ای بلال ما را با نماز آرامش ده». و می‌فرمود: «جُعِلَتْ قُرَّةُ عَيْنِي فِي الصَّلاةِ» [۹۲]. «نور چشمان من در نماز است».

و کسی که در دنیا نماز موجب روشنایی دل و چشم وی باشد، در قیامت به سبب نزدیکی به پروردگارش چشمانش روشن می‌شوند، همان‌طور که در دنیا موجب روشنایی دیدگانش بود، و چشم کسی که به خدا خوش‌حال، شاد و روشن شود هر دیده‌ای با دیدن او خوش‌حال شود، و کسی که چشمانش به خدا روشن نشود نفس خود را باید آماده سختی‌ها و حسرات کند» [۹۳].

البته لازم به ذکر است که انسان هر اندازه خشوع داشته باشد و برای آن تلاش کند، باز ممکن است که گاها در نمازش مرتکب سهو و خطا گردد، چرا که رسول خدا جو یارانش نیز گاها در نماز خود دچار سهو می‌شدند، با وجود اینکه آن‌ها بیشتر از هر کس دیگری در نماز خود خشوع داشتند. در این وضعیت شریعت جامع اسلام احکامی را وضع نموده تا نمازگزار بتواند بوسیله‌ی انجام آن، سهو و خطای خود را جبران کند، و آن، احکام مربوط به سجده‌ی سهو است.

آری، در این وضعیت که نمازگزار بنا به دلیلی مرتکب اشتباهی غیر عمدی در نمازش می‌گردد لازمست تا در انتهای نمازش دو سجده‌ی سهو به جای آورد که گاهی قبل از سلام است و گاهی بعد از سلام، ولی اگر عمدا خطایی را در یکی از ارکان یا واجبات نمازش انجام دهد، نماز وی باطل خواهد شد.

ان شاءالله و به یاری خداوند متعال در متن اصلی کتاب بطور مفصل و کامل به بررسی احکام مربوط به سجده‌ی سهو و حالت‌های مختلف آن پرداخته خواهد شد.

وصلی الله وسلم علی نبینا محمد وعلی آله وصحبه أجمعین.‏

[۸۷] روایت مسلم: ۴/۲۲۹۳. [۸۸] بخاری: ۳۲۸۹. [۸۹] مسلم: ۵۳۱۱. [۹۰] یعنی وی را به وسوسه و افکار خارجی مشغول می‌کند و بدین طریق اجر و ثواب نمازش را کاسته و این نوعی از دزدی نماز است. [۹۱] صحیح أبو داود: ۴۱۷۲. [۹۲] مسند احمد: ۳/۱۲۸، و در صحیح الجامع: ۳۱۲۴. [۹۳] کتاب الوابل الصیب: ص ۴۱-۴۰.