خاستگاه و دگرگونی عقیده به عصمت ائمه
شیخالاسلام ابنتیمیه: بیان کرده که اعتقاد به عصمت، از نظرات ابنسبأ است [۴۳۷]. تا جایی که نگارنده میداند، واژۀ «عصمت» از ابنسبأ نقل نشده است اما بدون شک، از ابنسبأ افکار و اعتقاداتی نقل شده که نتیجۀ آن چنین عصمتی و بلکه بزرگ‌تر هم می‌باشد؛ همچون اعتقاد به خدا بودن امیرالمؤمنین علیس [۴۳۸]. به نظر امامیه، او دربارۀ عصمت ائمه ادعایی نکرد و قسمت عمدۀ آرا و نظراتش مربوط به علی بود. همچنین آنان او را نخستین کسی میدانند که «انتظار ظهور امام علی» و «رجعت او» را مطرح کرده است [۴۳۹].
قاضی عبدالجبار بر این باور است که «اعتقاد به عصمت امام و اینکه جایز نیست دچار اشتباه و لغزش و فراموشی و غفلت شود، در عصر صحابه و تابعین و تا زمان هشام بن حکم عقیدۀ ناشناختهای بود، تا اینکه او این مقوله را بدعت نهاد» [۴۴۰]. محبالدین خطیب نیز در تعیین زمانی که عقیدۀ عصمت به وجود آمد با قاضی عبدالجبار موافق است؛ اما طرح این عقیده را به شخصی دیگری از معاصرین هشام بن حکم نسبت داده و میگوید: «نخستین کسی که این اعتقاد گمراهکنندۀ پلید را ابداع کرد، نزد مسلمین به "شیطان الطاق" معروف است و شیعه او را "مؤمن آلمحمد" می‌نامند» [۴۴۱]. نام واقعی این شخص، «محمد بن علی الأحول» است [۴۴۲]. «دونلدسون» این احتمال را مطرح کرده که عقیدۀ عصمت در شیعه، در زمان جعفر [صادق] به وجود آمده باشد [۴۴۳]. نکتۀ قابل ملاحظه این است که هشام بن حکم و شیطان طاق هر دو از معاصرین جعفر بودند؛ پس شاید این اعتقاد، در زمان جعفر صادق در اندیشۀ شیعه پدیدار گشته، ولی کمکم تغییر یافته و پس از طی چند مرحله، به صورتی درآمده که مجلسی آن‌را عرضه نموده است.
[۴۳۷] مجموع فتاوى شیخالإسلام: ۴/۵۱۸؛ منهاج السنة: ۴/۶۰. [۴۳۸] بنگرید به: مقالات الإسلامیین: ۱/۸۶؛ التنبيه والرد: ص۱۸؛ الفرق بين الفرق: ص۲۱؛ الملل والنحل: ۱/۱۷۴. در كتاب‌های شیعه نیز بنگرید به رجال الكشى: ص۱۰۶ و ۱۰۷؛ الرازى، الزینة: ص۳۰۵؛ تنقیح المقال: ۲/۱۸۳. [۴۳۹] قمى، المقالات والفرق: ص۲۰. [۴۴۰] تثبيت دلائل النبوة: ۲/۵۲۸. [۴۴۱] رجال الكشى: ص۱۸۵. شیعیان او را «مؤمن الطاق» نیز نامیده‌اند. [۴۴۲] مجلة الفتح: ۱۸/۲۷۷. [۴۴۳] دونلدسن، عقيدة الشيعة: ص۳۲۹؛ محمود صبحى، نظرية الإمامة: ص۱۳۴.