۱- معتزله [۱۴]
مذهب غالب و حاکم دوره سه خلیفه مقتدر عباسی هارون‌الرشید مأمون و معتصم بود. این فرقه معتقد به خلق قرآن بود. و مخالفان این عقیده را شدیداً آزار و اذیت قرار می‌داد. بنیان‌گذار مذهب معتزله و اصل بن عطاست. وی شاگرد امام حسین بصری (وفات ۱۱۰ ه. ق) بود. واصل معتقد بود که جای مسلمان فاسق میان جای مؤمن و کافر است. وقتی امام حسن بصری این بدعت را بشنید وی را از خود راند. واصل در پای ستونی از ستون‌های مسجد بصره نشست و از جمع کناره گرفت. عمروبن عبیدبن باب به او پیوست و از آن روز به بعد به پیروان او معتزله گفتند. واصل پیشوای فرقه واصلیه بود. مذهب معتزله دارای بیست و دو فرقه بود که هر فرقه دیگری را کافر می‌پنداشت. با این حال همه آن‌ها در موارد زیر همداستان بودند:
۱- همه صفات ازلی را از خدای بزرگ نفی کردند و گفتند که او را علم و قدرت و سمع و بصر و هیچ صفت ازلی نیست و خدای را در ازل هیچ نام و صفتی نبوده است.
۲- دیدن خدای را غیر ممکن دانستند و گفتند: خداأخود را نمی‌بیند و کسی نیز او را نتوان دید.
۳- به حادث بودن کلام خداأو حدوث امر و نهی و خبر او معتقدند و کلام او را مخلوق او می‌نامند. و گفتند که مردم در کار و پیشه خود آزادند و خداوندأرا در کار و پیشه ایشان و دیگر جانوران قدرت و کاری نیست و از آن جهت آنانرا قدریه نامند.
۴- گویند که مسلمان فاسق نه مؤمن است نه کافر بلکه میان آندو است.
۵- گویند: آنچه که خداوندأاز کارهای بندگان به آن امر نکرده یا از آن نهی ننموده چیزی ار آنان نمی‌خواسته است.
[۱۴] الفرق بین الفرق، منصور عبدالقاهر بغدادی.