برخی از دانشمندان دوره خوارزمشاهی [۴۳]
۱- امام رافعی (۵۵۵-۶۲۳ ه ق) ابوالقاسم عبدالکریم بن محمد قزوینی: فقیه – حدیث‌شناس – مفسر – مؤرخ و ادیب دارای کتاب‌های مهمی است از جمله:
۱- فتح‌العزیز در شرح و جیز در شانزده مجلد. ۲- کتاب التدوین در اخبار قزوین.
حجه‌الاسلام امام رافعی
آنکه بود او شارح هر مشکلات
ششصد و بیست و سه از هجرت شمسی
ماه ذیقعده ششم بودش وفات
طلب کردن علم از آن است فرض
که بی‌علم کس را بحق راه نیست
کسی ننگ دارد ز آموختن
که از ننگ نادانی آنگاه نیست
در جامه صوف بسته زنار چه سود
در صومعه رفته دل ببازار چه سود
ز آزار کسان راحت خود می‌طلبی
یک راحت و صد هزار آزار چه سود
۲- امام فخر رازی متوفای ۶۰۶ ه. ق: امام فخرالدین محمدبن عمربن حسین الرازی استاد علماء زمان خود فقیه – ادیب – طبیعی‌دان و فیلسوف از آثار اوست. ۱- تفسیر کبیر در ۵ جلد امام این تفسیر را با توجه به علوم طبیعی نوشته است. ۲- محصول در اصول فقه. ۳- محصل در اصول. ۴- ملخص در حکمت – شرح کلیات و حکمت مشرق و....
امام عالم کامل محمد رازی
که کس ندید و نبیند ورا شبیه ومثال
بسال ششصد و شش درگذشته شد بهری
نماز عصر دوشنبه بغره شوال
(هری = هرات)
از ابیات او است:
ای دل زغبار جهل اگر پاک شوی
تو روح مجردی بر افلاک شوی
عرش است نشیمن تو شرمت ناید
۳- نجیب‌الدین سمرقندی: شهادت ۶۱۸ ه. ق ابوحامد محمدبن علی‌بن عمر پزشکی بسیار ماهر بود که بدست مغول شهید شد. از آثار اوست:
۱- اسباب و علامت: درباره بیماری‌های جزئی و علت و علامت علاج هر کدام از آن‌ها بطوری که هیچیک از بیماری‌های شناخته شده آن عصر و خلاصه‌‌یی از درمان آن بیرون از آن کتاب نمانده است.
۲- الفرق بین الأمراض المشكلة وی در این کتاب از بیماری‌های سر – چشم – گوش – بینی – دندان – دستگاه خون – سینه‌پهلو – شکم – احشاء – تب‌ها – آماس‌ها– نبض وبول و... سخن گفته است.
۳- اصول ترکیب ادویه ۴- ادویه مفرد ۵- قوانین ترکیب ادویه قلبی ۶- مداوای مفاصل ٧- مقاله‌یی در کیفیت طبقات عین ۸- الأعذية والأدوية للأصحاء ٩- أعذية المرضى ۱۰- الصناعة ۱۱- غاية العراض ۱۲- معالجة الامراض.
۴- نجم‌الدین رازی م ۶۵۴ ه. ق: نجم‌الدین ابوبکر عبدالله‌بن محمدبن شاهاور الاسدی الرازی معروف به دایه و متخلص به نجم متولد ری بعد از حمله مغول به آسیای صغیر می‌رود. این دانشمند بزرگوار از آن جهت به آن دیار می‌رود که معتقد بود مذهب اهل سنت در آنجا رواج کامل دارد و خاندان سلجوقی از حامیان آن هستند از آثار اوست:
۱- مرصادالعباد من المبدأ إلى المقصد ۲- معیار الصدق و العشق معروف به رساله عشق و عقل ۳- رسالة الطير ۴- رسالة العاشق الی المعشوق ۵- مرموزات اسدی در مزمورات داوودی در تاریخ ملوک از آدم تا عهد او – کلمات حکما – امارات قیامت – آیین جهانداری – نصیحت و مواعظ ملوک و شرحی از حملات مغول اینکه حمله مغول به همدان در سال ۶۱۸ ه. ق در تعقیب بوده است.
۵- محمد نسوی م ۶۴٧ ه. ق شهاب‌بن احمدبن محمد خرندری زیدری نسوی: معروف به شهاب‌الدین نسوی منشی سلطان شهید جلالالدین از آثار او:
۱- سیره جلالالدین منکبرنی ۲- نفثه المصدور از امهات کتب تاریخ و ادب فارسی. نسوی این کتاب را بعد از اقامت در میافارقین و بعد از اطلاع از عاقبت کار جلالالدین در شرح دشواری‌هایی که برای او و خود نویسنده پیش آمد نوشته است.
۶- مبارکشاه: محمدبن منصوربن سعید‌بن ابوالفرج ملقب به مبارکشاه و مشهور به فخر مدبر از نویسندگان و مؤرخان بزرگ قرن هفتم ه. ق نسب وی از جانب پدر با دوازده واسطه به حضرت ابوبکر صدیقسمی‌رسد. از آثار او:
۱- بحرالانساب: شامل نسب پیامبر جو صحابه و پیامبرانی که نامشان در قرآن آمده است. شجره ملوک عرب در شام و یمن و انبار و حجاز و عراق و شعرای دوره جاهلیت – سلاطین عجم – بنی‌امیه – بنی‌عباس – طاهریان – صفاریان – سامانیان – غزنویان و غوریان جمعاً شامل ۱۳۶ شجره.
۲- آداب الملوک وکفاية الملوک ۳- آداب الحرب و الشجاعة.
٧- سراج‌الدین ارموی: سراج‌الدین ابوالثنا محمودبن ابی‌بکر بن احمد الارموی (۵٩۴-۶۸۲ ه. ق): منطق‌دان – فیلسوف – فقیه – مفسر – محدث از آثار او:
۱- لطايف الحكمة ۲- مجمل الحكمة (ترجمه خلاصه شده‌یی از رسائل اخوان الصفا).
۸- ضیاء‌الدین مسعود م ۶۴۸ ه. ق: پدر قطب‌الدین شیرازی معروف پزشک و مدرس طب در بیمارستان مظفری شیراز.
٩- علامه سراج‌الدین ابویعقوب یوسف سکاکی خوارزمی ۵۵۵-۶۲۶ ه. ق: از آثار اوست: مفتاح العلوم در ۱۲ علم از علوم ادبی: این کتاب بخاطر اهمیتش بارها چاپ شده است.
۱۰- امام ابوالفتح مطرزی خوارزمی ۵۳۸-۶۱۰ ه. ق: ناصربن ابی‌المکارم عبدالسید بن علی از فقهای حنفی و از ادبا و لغویان بزرگ ایران در میان آثار او المغرب في لغة الفقه بسیار مشهور است.
۱۱- امام جمال‌الدین ابی‌عمر و عثمان بن عمر معروف به ابن حاجب مالکی متوفای ۶۴۶ ه. ق: از آثار او: کتاب منتهی السئول والامل فی علمی الاصول والجدل خود نویسنده این کتاب را مختصر المنتهی نامیده آن را مختصر ابن حاجب نیز گویند. این کتاب به سبب اهمیتش در قرون ۸ و ٩ و ۱۰ ه. ق بارها شرح شده است.
۱۲- سیف‌الدین ابوالحسن علی‌بن ابی‌بکر الامدی م ۶۳۱: شرح بر منتهی السئول دارد.
۱۳- افضل‌الدین بن ناماور الخنجی ۵٩۰-۶۴٩ ه. ق: از آثار اوست ۱- کشف الاسرار عن غوامض الافکار ۲- الموجز در منطق.
۱۴- مفضل‌بن عمربن مفضل ابهری سمرقندی معروف به اثیرالدین ابهری متوفای ۶۶۳ ه. ق: از شاگردان معروف امام فخر رازی. وی ریاضیدان – منجم – فیلسوف و منطق‌دان بود.
۱۵- کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی شهادت ۶۳۵: بدست مغول در اصفهان وی مداح سلطان جلالالدین خوارزمشاه شهید بود. هنگام شهادت با خود دو رباعی زیر را بر دیوار نوشت:
دل خون شد و شرط جان‌گذاری این است
در مذهب ما کمینه‌بسازی همین است
با این همه هیچ نمی‌یارم گفت
شاید که مگر بنده‌نوازی اینست
کو دل که دمی بروطن خود گرید
بر حال من و واقعه بد گرید
دی بر سر مرده‌ای دو صد گریان بود
امروز یکی نیست که بر صد گرید
۱۶- عطار نیشابوری: فریدالدین ابوحامد محمدبن ابوبکر ابراهیم بن اسحاق از بزرگ‌ترین عارفان ایرانی سده‌ی هفتم ه. ق از آثار اوست: الهی‌نامه – مصیبت‌نامه – اسرارنامه – بلبل‌نامه – تذکرة الاولياء – منطق الطیر. وی پزشک نیز بود.
[۴۳] تاریخ ادبیات در ایران، ذبیع‌الله صفا ۲- تاریخ ادبیات، براون ۳- تاریخ گزیده، مستوفی.