الف- فقها و مفسرین
۱- امام الحرمین (۴۱٩-۴۸٧ ه.ق): عبدالله ابوالمعالی در سال ۴۱٩ در جوین یکی از روستاهای نیشابور به دنیا آمد. در محضر پدرش امام محمد جوینی و همچنین در محضر قاضی حسین فقه را آموخت بعد از آنکه در بغداد در علوم و معارف اسلامی و زمانه متبحر شد به نیشابور برگشت در آنجا به تدریس و تألیف کتاب‌های مهم سرگرم شد. چهار سال در مکه و مدینه به تدریس پرداخت در دوران وزارت خواجه نظام‌الملک به نیشابور برگشت و در نظامیه نیشابور که خواجه برای وی ساخته بود به تدریس پرداخت. وی در مدت ۲۰ سال استادی نظامیه نیشابور دانشمندان بزرگواری همچون امام محمد غزالی و الکیا الهراسی و خوافی تربیت نمود. عبدالملک را به علت آنکه در مکه و مدینه اقامت کرده بود امام الحرمین و مجاهد مهاجر لقب داده‌اند. امام الحرمین کتاب‌های مهمی را تألیف نمود از جمله: نهاية المطلب في دراية المذهب – الشاهل در اصول دين – برهان در اصول فقه – غياث‌الامم – تلخيص التقريب – ارشاد – العقيدة النظامية و....
۲- امام ابوالقاسم قشیری متوفای ۴۶۵ ه. ق: نامش عبدالکریم کنیه‌اش ابوالقاسم و شهرتش قشیری است. وی فقیه – متکلم و مؤلف بود شهرت او بیشتر به خاطر رساله معروف قشیریه می‌باشد. همچنین تفسیری بر قرآن کریم نوشته است.
۳- زین الائمه ابوالعباس احمدبن محمد دینویه: مفسر غررالمعالی.
۴- ابومحمد حسین‌بن مسعود معروف به فراء بغوی متوفای ۵۱۶ ه. ق: تفسیر معالم التنزیل وی معروف است. در تفسیر و حدیث و فقه سرآمد علماء عصر بود.
۵- ابوالحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری متوفای ۴۶۸: از آثار مهم وی اسباب التنزیل در شأن نزول آیات قرآنی می‌باشد.
۶- ابواسحاق ابراهیم بن علی شیرازی متوفای ۴٧۶ ه. ق: از آثار وی: ۱- التنبیه والتهذیب در فقه ۲- اللمع والتبصره در اصول ۳- المخلص والمعونة در جدل ۴- طبقات الفقهاء و...
٧- خطیب بغدادی: آثار فراوانی دارد از جمله: تاریخ مفصل بغداد – الکفایه و الجامع – شرف اصحاب الحدیث و...
۸- فخر الاسلام ابی‌العسر علی بن محمدبن الحسین بزدوی متوفای ۴۸۲ ه. ق: صاحب کتاب مشهور اصول الفقه برادرش ابی‌الیسر محمدبن محمد بزدوی متوفای ۴٩۳ ه. ق نیز از فقهای معروف ماوراءالنهر بود.
٩- امام الاجل ابوالفتح اسعدبن محمدبن ابونصر الیمینی متوفای سال ۵۲۰ یا ۵۲٧ ه. ق: در همدان، وی در حکمت و خلاف و فقه مشهور بود. مدتی در نظامیه بغداد تدریس می‌کرد.
۱۰- شمس الائمه بن احمد السرخسی متوفای ۴۸۳ یا بقول دیگر ۵۰۰ ه. ق: از آثار وی است: کتاب اصول و کتاب مبسوط در ۱۵ مجلد نام کامل وی عبدالعزیز بن احمدبن صالح العلوانی می‌باشد. از بزرگ‌ترین امامان حنیفه بخارا در قرن ۵ ه. ق بود.
۱۱- فخرالدین ابوالمفاخر حسن بن منصور ازوجندی معروف به قاضی‌خان متوفای ۵٩۲ ه. ق: کتاب فتاوی وی شامل فتاوای عده زیادی از فقهای قرون ۵ و ۶ مشهور است.
۱۲- ابوالحسن علی‌بن ابی‌بکر مرغینانی وفات ۵٩۳ ه. ق از آثار اوست: ۱- البداية ۲- کتاب الهداية ۳- مناسك الحج ۴- کفاية المنتهي و...
۱۳- برهان‌الدین محمودبن تاج‌الدین از فقهای بنی‌مازه: از آثار اوست: ۱- کتاب المحیط ۲- الذخیرة والجواهر المضيئة في الطبقات الحنفية.
۱۴- ابن جوزی: عبدالرحمن‌بن ابی‌الحسن علی‌بن محمد البغدادی از اعقاب حضرت ابوبکر صدیقسزندگی ۵۰۸-۵٩٧ از آثار اوست: تلبیس ابلیس یا نقد علم و علماء اهل سنت و شیعه در داوری‌های خود به وی مراجعه می‌کردند. ابن جوزی مفسر – مؤرخ (تاریخ منتظم از آثار وی است) – محدث – طبیعی‌دان –بود و در همه این رشته‌ها کتاب‌هایی تألیف کرده است.
۱۵- علامه جارالله زمخشری ۴۶٧-۵۳۸: ابوالقاسم محمودبن عمربن محمدالخوارزمی مفسر – محدث – ادیب و استاد نحو و علوم بلاغی، وی امام عصر خود بود به سبب اقامت در مجاورت کعبه او را جارالله گفته‌اند از آثار اوست: ۱- الکشاف در تفسیر قرآن ۲- انموذج در نحو ۳- مقدمه الادب ۴- اساس البلاغه ۵- المستقصی در امثال عرب ۶- کتاب سوایر الامتثال ٧- شرح لامیه العرب ۸- الفائق در غریب الحدیث و....
۱۶- ابوجعفر احمدبن علی‌بن محمدالمقری البیهقی معروف به بوجعفرک مقری بیهقی (۴٧۰-۵۴۴ ه. ق) از فقهای مشهور نیشابور: مفسر – ادیب – لغت‌دان از آثار اوست: المحیط در لغات قرآن – ینابیع اللغه – تاج المصادر.
۱٧- امام ابوالفتح مطرزی خوارزمی: ناصر بن ابی‌المکارم عبدالسید بن علی (۵۳۸-۶۱۰ ه. ق) از ادبا و لغویان بزرگ ایران، کتاب المغرب فی لغة الفقه وی بسیار مشهور است.
۱۸- نجم‌الدین ابوحفص عمربن محمد نسفی (۴۶۲-۵۳۸ ه. ق) سمعانی عدد تصانیف او را نزدیک به یک صد عدد دانسته است. از آثار اوست: طلبة الطلبة والخلافیات والنقد في علماء سمرقند.
۱٩- ابوبکربن عبدالرحمان متوفای ۴٧۴ یا ۴٧۱ ه. ق مشهور به عبدالقاهر جرجانی: از آثار اوست: جرجانیه در نحو – المغنی در شرح ایضاح ابوعلی فارسی – مختصر المغني بنام المقتصد – کتاب العمدة در صرف – شرح الجمل، این کتاب دارای شرح‌هایی است از جمله شرح خود جرجانی – اسرار البلاغه – دلایل الاعجاز، بخاطر دو کتاب اخیر وی است که امام فخر رازی گفته است: امام عبدالقاهر جرجانی قواعد علم معانی و بیان را استخراج و برهان‌ها و حجت‌های آن را مرتب کرد و در کشف حقایق آن کوشش فراوان نمود.
۲۰- امام محمد غزالی: ابوحامد محمدبن محمد از بزرگ‌ترین متکلمان و فیلسوفان و فقیهان قرن پنجم ه. ق است. ۴۵۵ تا ۵۰۵ ه. ق: استاد نظامیه بغداد از ۴۸۴ تا ۴۸۸ ه. ق
حجة‌الاسلام غزالی بسال چهارصد
با چهل و پنج آمد از ایام گیتی در وجود
چون بسال پانصد و پنج رحلت کرد
سال‌‌عمرش بیگمان شصت‌سال کم‌شش روز بود
امام غزالی صدها کتاب و رساله تألیف کرده است، از آن جمله است: ۱- احیاء علوم‌الدین ۲- خلاصه‌ای از علوم‌الدین بنام کیمیای سعادت ۳- نصایح الملوك ۴- تهافت الفلاسفه ۵- المنقد في الضلال ۶- أیها الولد ٧- بسیط و وجیز و وسیط در فقه ۸- اسماء الحسنی.
امام محمد غزالی یکی از بزرگ‌ترین منادیان ضد قشرسازی در جامعه اسلامی بود. وی در مقدمه احیاء علوم‌الدین هدف اساسی از تألیف آن را زدودن پرده‌هایی بر دین می‌داند که مانع فهم آن برای عوام می‌شود. می‌گوید به مردم چنین وانمود کرده‌اند که دیانت آمده است تا عده‌ای قاضی بشوند و عده‌ای واعظ و عده‌ای مفتی و این بر خلاف روش سلف صالح است. امام محمد غزالی همچنین مخالف سرسخت فلسفی کردن دین است. وی معتقد بود که فلسفه آن هم به روش ارسطو هیچگاه نمی‌تواند بعضی از مسائل دینی مانند مسائل ماوراء الطبیعه را شرح دهد. بعلاوه این کار موجب خواهد شد که نوعی بردگی دینی بوجود آید. به علت آشنایی اکثریت مردم با فلسفه و در نتیجه آن‌ها ناچار می‌شدند برای فهم دین به دست‌بوسی و پابوسی فلاسفه بروند همچنان که در مذهب تصوف این رسم برقرار است. این تنها امام محمد غزالی نبود که مخالف فلسفی‌سازی دین بود بلکه قرن‌ها قبل از او در دوران مأمون خلیفه نهضت ضد فلسفه ارسطو به راه افتاده بود توسط عده‌ای از دانشمندان اسلامی که به اخوان الصفا مشهورند. این دانشمندان برای اینکه تحت تعقیب قرار نگیرند رسالات خود را بدون نام و نشان می‌نوشتند. آن‌ها در صفحه ۳۵۲ جلد دو رسالات تأکید داشتند. آدم کامل کسی است که در دین عربی، نسبت ایرانی و مذهب حنفی باشد. فلسفه ارسطو در حقیقت تعطیلی علم است چرا که با پرداختن به مسائل نظری ورد تجربه به دور و تسلسل می‌انجامد. مرتضی راوندی در کتاب تحولات اجتماعی در اروپا به نقل از جامعه‌شناسان بزرگ غربی می‌نویسد [۳٧]: کلیسا به توصیه آلبرت کبیر (۱۲۸۰-۱۱٩۶ میلادی) به محافل روحانی خود توصیه کرد که با ارسطو آشتی کنند. سن توماس (۱۲٧۴-۱۲۲۴ میلادی) این کار را انجام داد. این جریان باعث رکود علمی پانصد ساله در اروپا شد زیرا آنان را به ذهن‌گرایی سوق داد.
دیگر مخالفین فلسفه ارسطو عبارت بودند از
- ابن رشد: قاضی ابوالولید محمدبن احمدبن محمدبن احمدبن رشد قرطبی (۵۲۰-۵٩۵ ه. ق) فیلسوف بزرگ اسلامی در اسپانیا وی در کتاب تهافت التهافت به فلسفه ارسطو تاخته است.
- ابوالبرکات هبة‌الله بن علی‌بن ملکا البغدادی: متوفای ۵۴٧ در کتاب‌های المصیر و کتاب النفس یا تفسیر کتاب النفس ارسطو.
- عبدالکریم شهرستانی: دانشمند مشهور و نویسنده بزرگ در کتاب المصارعه در الهیات.
- ابن غیلان بلخی: استاد حساب – هندسه – جبر – طبیعیات و الهیات.
- امام فخر رازی: متکلم و طبیعی‌دان و فقیه نام آور قرن ششم ه. ق.
- سنایی غزنوی: بنیان‌گذار عرفان اسلامی:
تاکی از کاهل نمازی ای‌حکیم زشت‌خوی
همچو دو نان اعتقاد اهل یونان داشتن
صدق بوبکری و حذق حیدری کردن رها
پس دل اندر زهره فرعون و هامان داشتن
عقل نبود فلسفه خواندن زبهر کاملی
عقل چه بود جان‌بنی‌خواه و بنی‌خوان داشتن
دین و ملت نی و بجان حکمت دوختن
نوح‌و‌کشتی‌نی‌و‌در‌دل عشق طوفان داشتن
مسلمانان مسلمانان مسلمانی مسلمانی
از این آیین بی‌دینان پشیمانی پشیمانی
بمیرید از چنین جانی کازو کفر و هوا خیزد
ازیرا درجان جان‌ها فروناید مسلمانی
شراب حکمت شرعی خورید اندرحریم دین
که محرومند از‌این‌عشرت هوس‌گویان یونانی
برون کن طوق عقلانی بسوی ذوق ایمان شو
چه باشد حکمت یونانی پیش ذوق ایمانی
- ابوریحان بیرونی: دانشمند بزرگوار اسلامی که شرح حالش در دوران غزنوی آمده است.
فردوسی حکیم طوس
- خاقانی: به حق فلسفه را تعطیلی علم می‌داند:
چشم بر پرده امل منهید
جرم بر کرده ازل منهید
ای امامان و عالمان اجل
هاء جهل از بر اجل منهید
علم تعطیل مشنوید از غیر
سرّ توحید را خلال منهید
فلسفه در سخن میامیزید
و آنگهی نام آن جدل منهید و..
و بسیاری دیگر از دانشمندان اسلامی بر فلسفه پوچ ارسطو تاخته‌اند که تنها به ذکر چند تن از مشهورترین آن‌ها بسنده شد.
در این میان از آنجا که امام محمد غزالی در پیشرفت مذهب اهل سنت نقش اساسی داشت مورد هجوم قرار گرفته است.
۲۱- خواجه عبدالله انصاری ۳٩۶-۴۸۱ ه. ق: شیخ الاسلام عبدالله‌بن محمد الانصاری الهروی از اعقاب ابوایوب انصاریساصحابی مشهور است. در فقه پیرو امام احمد حنبل بود از آثار اوست:
۱- تفسیر خواجه ۲- ترجمه فارسی املاء طبقات صوفیه سلمی به لهجه هرات ۳- مناجات‌نامه ۴- نصایح ۵- زادالعارفین ۶- کنزالسالکین ٧- قلندرنامه ۸- محبت‌نامه ٩- هفت حصار ۱۰- رساله دل و جان ۱۱- رساله واردات ۱۲- الهی‌نامه.
۲۲- مفتی الثقلین ۴۶۱-۵۳٧ ه. ق: نجم‌الدین ابوحفص عمربن محمدبن احمد نسفی مشهور به مفتی الثقلین متبحر در فقه – حدیث – تفسیر بحث و جدل در هر کدام از این علوم کتاب‌هایی نوشته است. در مجموعه آثارش باغ بر یکصد کتاب می‌باشد. از مشهورترین کتاب وی بفارسی کتاب اعتقاد اهل سنت و جماعت می‌باشد.
۲۳- امام احمد غزالی برادر امام محمد غزالی متوفای ۵۱٧ ه. ق: بدستور امام محمد غزالی ریاست نظامیه بغداد را بعد از وی از ۴۸۸ تا ۴٩۸ به عهده داشت.
۲۴- قاضی حمیدالدین عمربن محمودالبلخی قاضی القضات شهر بلخ متوفای ۵۵٩ ه. ق بعضی از آثارش عبارتند از ۱- مقامات حمیدی ۲- وسيلة العفاة إلى اکفي الکفاة ۳- حنین المستجیراني حضره المجیر ۴- منية الراجي في جوهر التاجي ۵- سفرنامه مرو از اشعار اوست:
هرسخنی که آن نیست قرآن‌یا‌حدیث مصطفی
از مقامات حمیدالدین شد اکنون ترهات
اشک اعمی‌دان مقامات حریری و بدیع
پیش آن دریای مالامال از آب حیات
شادباش ای عنصرمحمودیان را روی، تو
رو که محمود عصر ما بتان سومنات
از مقامات تو گرفصلی بخوانم بر عدد
حالی از منطقی جذر اصم باید نجات
عقل‌کلی خط تأمل کرد ازو، گفت ای‌عجب
علم اکسیر سخن داند مگر اقضي‌القضاة
دیرمان ای رای و قدرت عالم توحید را
آفتابی بی‌زوال و آسمانی با ثبات
در اینجا به این عده از دانشمندان در علوم دینی اکتفا می‌کنم با توجه به اینکه هیچ عالم دینی از دیگر علوم زمانه همچون ریاضی و طبیعی بی‌بهره نبوده است.
[۳٧] تاریخ تحولات در اروپا، مرتضی راوندی، ص ۳۳۴.