دانشمندان مشهور قرون ٧ و ۸ ه. ق
سیل بنیان‌کن مغول تمام نواحی شرق و مرکزی و قسمت بزرگی از نواحی غرب و شمال غرب ایران را با خاک یکسان کرد. تنها تود‌ه‌ای غارت زده و قتل‌عام دیده بر جای ماند. همه بهترین راه نشان دادن میزان خسارت یورش مغول را با بیان جمله زیر می‌دانند:
آمدند، کشتند، سوختند، بردند. مساجد – مدارس – شهرها ویران و مردمان چه کوچک و چه بزرگ قتل‌عام شدند. از آن همه مدرسه و کتابخانه و مراکز تعلیم و تعلم و مواطن علم و ادب چیزی بر جای نماند. هیچگاه این خسارت جبران نشد.
خاندان‌های بزرگ ایرانی که مروجین علم و ادب بودند نابود شدند. فقر و پریشانی وحشت‌انگیزی بوجود آمد که هر گونه ذوقی را برای کارهای علمی و هنری از مردم گرفت، دستمال‌کشی و خودفروشی بهترین وسیله ترقی شد، علم و علماء در مقام پستی قرار گرفتند. مراکز علم مانند بخارا – سمرقند – خوارزم – مرو – بلخ – هرات – نیشابور – طوس و... بطور کلی نابود شدند. کلیه کتابخانه‌ها و مدارس و مراکز فرهنگی آن‌ها نابود شده اکثر علماء یا کشته شدند یا به مغولستان فرستاده شدند.
عده بسیار کمی از علماء توانستند از چنگال خون‌آشامان مغول فرار کنند و مشعل علم را همچنان فروزان نگه دارند. فساد لجام گسیخته ملت ایران را حاصل گشت، و اخلاق و انسانیت و اسلامیت به مسخ کشیده شد. آداب و رسوم بت‌پرستی رواج یافت.
عده کمی از بزرگان قرن هفت و اوایل قرن هشت در ایران همان تربیت‌شده‌گان دوران خوارزمشاهی هستند و شاگردان آن‌ها نیز علمای قرن هشتم را تربیت کردند. اما همچنان که گفته شد در اثر قتل و غارت و تبعید و بی‌ارزشی علم و علماء تعداد آن‌ها نسبت به دوران قبل از مغول بسیار کم است. با توجه به اینکه بر اثر از بین رفتن مراکز علمی بسیاری از آثار علمی نیز از بین رفت. مسلماً صدها بل هزارها دانشمند وجود داشته‌اند که هیچ نام و نشانی از آن‌ها در دست نیست. همچنان که در تسخیر شهرها توسط مغول آمده است هزاران دانشمند توسط آن‌ها به مغولستان فرستاده شدند.
این مسئله‌ای است که اگر روی آن دقت شود میزان خسارت وارد شده به مراکز علمی دانش‌آموختگان و دانشجویان را می‌شود حدس زد. اشتباه کسانی که دوران قبل از مغول را دوران کسادی علم می‌دانند در همین عدم توجه به سرنوشت مراکز علمی و تربیت‌یافتگان آن‌ها می‌باشد. دانشمندانی که توانستند از چنگال مغول بگریزند تنها نام تعدادی از بزرگان همراه با خلاصه‌ای از زندگیشان که در خاطرشان مانده بود را به قلم آورده‌اند. این آثار نیز هنوز بررسی کامل نشده است و تنها به مشهورترین دانشمندان قناعت شده است. بنابراین، این موضوعی است که باید روی آن کار کرد.
بعد از مغول چون حمله‌ای ویرانگر وجود نداشته است و آثار علمی اندک آن دوره تقریباً دست نخورده باقی مانده است. بعضی‌ها با توجه به آن آثار دوره مغول را بزرگنمایی کرده حتی آن را دوران شکوفایی علم دانسته‌اند و این موضوع حقیقت ندارد. ما در دوران مغول هیچ اثری را نمی‌شناسیم که ارزش علمی بالایی داشته باشد بلکه با تألیفاتی روبرو هستیم که اکثریت آن‌ها خلاصه شده کتاب‌های قبل از دوران مغول می‌باشد، همچنان که تاریخ‌نگاران هم اذعان کرده‌اند رصدخانه‌ای که در مراغه به دستور هولاکوخان ساخته شد تنها برای طالع‌بینی بوده است و هیچگونه ارزش علمی نداشته است.
تعداد بزرگان و کتاب‌هایی که امروز در دست است بخوبی نمایانگر عصر انحطاط مغول است. در قرن هفت در اثر توجه اتابکان فارس و خاندان جویینی تعدادی از دانشمندان از خطر نابودی نجات یافتند. بعد از زوال قدرت آن‌ها در اواخر قرن هفت و اوایل قرن هشت تعداد علماء نیز روبه کاستی گذاشت. با مسلمان شدن ایلخانان و اجرای قوانین اسلام در اواخر دوران مغول تدریجاً علمایی تربیت شدند و حکومت‌های محلی که بعد از نابودی حکومت مغول در ایران بوجود آمدند مکان گرم علم و دانش گردیدند. باز هم تأکید می‌کنم که هنوز هم ایران نتوانسته است از لحاظ کیفیت علمی به سطح دوران قبل از مغول برسد. بررسی کتاب‌های تألیف شده فعلی و آن زمان بهترین شاهد این مدعاست.
۱- قاضی ناصرالدین بیضاوی ۶۸۶ ه. ق: از معاصران ارغون‌خان صاحب دو کتاب معروف انوار التنزیل یا تفسیر بیضاوی به عربی و نظام التواریخ از ابتدای خلقت تا زمان نگارش کتاب مزبور. قاضی بیضاوی شیرازی یکی از بزرگ‌ترین مدافعان اسلام بود که با قدرت قلم و بیان بشدت از عقیده‌اش پاسداری می‌کرد.
۲- قطب‌الدین محمودبن ضیاءالدین مسعود شیرازی م ٧۱۰ ه. ق: پزشک بیمارستان شیراز از ۶۸۴ تا ۶۵۸ ه. ق ریاضیدان – منجم – نویسنده و محقق از آثار اوست:
۱- درة التاج لعزة الدجاج (دایره المتعارف علمی) ۲- نهاية الادراك في دراية الافلاك در ریاضی ۳- تحفه الشاهى در حساب ۴- اختیارات مظفری ۵- رسالة في بيان الحاجة الی الطب و آداب الاطباء ووصایاهم.
۳- صفی‌الدین ارموی ۶۱۳-۶٩۳ ه. ق: ابوالمفاخر عبدالمؤمن بن یوسف بن فاخر از مشاهیر موسیقی‌دانان و ریاضیون قرن هفتم در خدمت جوینی‌ها بود. بعد از آن‌ها دچار تنگدستی شد و عاقبت بخاطر قرض به زندان افتاده در آنجا درگذشت. از آثار اوست:
۱- ایقاع در موسیقی ۲- کتاب موسیقی یا الرسالة الشرقية في النسب التأليفية ۳- الادوار در موسیقی.
۴- علاء منجم: علی شاه شمس‌الدین محمدبن قاسم خوارزمی بخاری از ریاضیدانان و منجمان قرن هفتم ه. ق از آثار اوست:
۱- احکام الاعوام در نجوم ۲- اشجار و اثمار ۳- زیج عمده هر سه کتاب در نجوم.
۵- نظام اعراج: نظام‌الدین حسن‌بن محمدحسین قمی نیشابوری از علمای قرن هفتم و هشتم معاصر قطب‌الدین شیرازی وی ریاضیدان – منجم مفسر – فقیه و ادیب ماهری بود. از تألیفات اوست:
۱- شرح مختصر مجسطی بیرونی ۲- شرح زیج ایلخانی بنام کشف الحقایق ۳- تفسیر التحریر نصیر طوسی ۴- شرح توضیح زیج التذکر نصیر طوسی.
۶- چغمینی: محمودبن محمدبن عمر م ٧۴۵ ه. ق ریاضیدان – طبیب آثار او: ۱- الملخص درهیئت ۲- قانونچه در ده مقاله در پزشکی.
٧- ابن نفیس قرشی م ۶۸٧: علاءالدین ابوالحسن علی‌بن ابی‌الحزم قرشی بزرگ‌ترین پزشک زمان خود. بعلاوه در حدیث – ادب – جدل – اصول فقه نیز استاد بود و تألیفاتی درباره آن‌ها دارد. کتاب معروف او شامل ۸۰ مجلد است که از مهمترین کتب طبی وی است در این کتاب به گردش کوچک خون اشاره شده است. میگول سروتو Miguel Servet متعلم و پزشک معروف اسپانیولی که در سال ۱۵۵۳ بدستور پاب در آتش سوزانده شد آن را در رساله خود کلمه به کلمه آورده است. شرحی بر قانون ابن سینا – شرحی مختصر از قانون ابن سینا بنام موجز القانون در چهار فن امراض – ادویه – اغذیه – معالجات، از دیگر آثار اوست.
۸- ابن الکبیر: یوسف‌بن اسمعیل خویی: طبیب قرن هشتم و اوایل قرن نهم ه. ق از آثار او: مالایسمع الطبیب در باب داروهای مفرد و مرکب.
٩- عبدالقادر مراغی ٧۵۴-۸۳۴ ه. ق: کمال‌الدین ابوالفضائل معروف به عبدالقادر مراغی موسیقی‌دان از آثار اوست: ۱- کتاب الموسیقی ۲- مقاصدالالحان ۳- زیدالادوار ۴- جامع الحان به فارسی ۵- کنزالحان ۶- شرح ادوار ارموی.
۱۰- حاجی زین العطار: علی‌بن حسین انصاری معروف به حاجی زین العطار طبیب و دارای کتاب اختیارات بدیعی در ادویه مفرد و مرکب بفارسی در سال ٧٧۰ ه. ق بنام شاهزاده خانم بدیع الجمال.
۱۱- زکریای قزوینی ۶۰۰-۶۸۲ ه. ق: زکریابن محمدبن محمود قزوینی معروف به زکریای قزوینی شاگرد امام اثیرالدین ابهری فیلسوف بزرگ (شاگرد امام فخر رازی) صاحب یکی از باارزشترین کتاب‌ها می‌باشد بنام آثار البلاد و اخبار العباد، این کتاب در حقیقت دایره المعارفی است بزرگ درباره عالم و موجودات و مخلوقات و بلاد و آثار آن – معدن – احجار – انسان – حیوان و سایر علوم طبیعی، این کتاب متضمن کلیه اطلاعات قدما در طبیعیات و تاریخ طبیعی است و یکی از باارزشترین کتاب‌ها درباره آثار دوره اسلامی ایران می‌باشد.
۱۲- منهاج سراج جوزجانی: از مؤرخان بزرگ قرن هفت ه. ق که از دست مغول به هند گریخت وی در بین سال‌های ۶۵٧ و ۶۵۸ ه. ق کتاب طبقات ناصری را تألیف کرد. این کتاب از امهات کتب تاریخ در تاریخ هند و مغول بشمار می‌آید و شرح مقاومت‌های مردم افغانستان در مقابل مغول در آن آمده است.
۱۳- عطامک جوینی ۶۲۳-۶۸۱ ه. ق: صاحب کتاب باارزش جهانگشای که از اصیل‌ترین منابع در تاریخ مغول و خوارزمشاهی و اسماعیلیان می‌باشد. کتاب دیگرش تسلية الاخوان می‌باشد.
۱۴- حمدالله مستوفی قزوینی: حمدالله‌بن ابی‌بکر بن احمد بن نصر مستوفی قزوینی از مؤرخان بزرگ قرن هشتم ه. ق است وی دارای سه کتاب مهم است:
۱- تاریخ گزیده: وقایع تاریخی از خلقت تا سال ٧۳۰ ه. ق.
۲- نزهة القلوب: در جغرافیا – علم هیئت – عجائب عالم – تاریخ ایران و ادیان ایران تألیف شده در سال ٧۴۰ ه. ق.
۳- ظفرنامه: مشتمل بر ٧۵ هزار بیت از آن جمله ۲۵ هزار بیت آن راجع به تاریخ عرب – ۳۰ هزار بیت درباره تاریخ اسلام تا زمان تألیف کتاب در سال ٧۳۵ ه. ق که شامل تاریخ مغول نیز می‌باشد. ۲۰ هزار بیت در تاریخ سلاطین ایران.
۱۵- عبدالله بن فضل‌الله شیرازی: از مؤرخان قرن هشتم ه. ق از آثار مهم او کتاب تجزية الأمصار وتزجية الأعصار معروف به تاریخ وصاف می‌باشد. این کتاب در حقیقت ذیل تاریخ جهانگشای جوینی است که وقایع تاریخی را از سال ۶۵۵ ه. ق که تاریخ جهانگشا در آن سال به مطالب خاتمه داده است پیگیری کرده تا سال ٧۲۸ ه. ق به تحریر کشیده است.
۱۶- عوفی: سدیدالدین (یا نورالدین) محمدبن عوفی بخاری: از مشاهیر و نویسندگان ایرانی اواخر قرن ۶ و اوایل قرن ٧ ه. ق وی از اعقاب حضرت عبدالرحمن بن عوف یکی از عشره مبشره -رضوان الله عنهم- می‌باشد. در بخارا متولد شد. در خدمت امام برهان الاسلام تاج‌الدین عمربن مسعود و امام رکن‌الدین مسعودبن محمد از ائمه آل برهان تحصیل کرد. در اوان حمله مغول به سند رفت از آثار اوست:
۱- لباب الالباب در احوال شاعران پارسی‌گوی ۲- ترجمه الفرج بعد الشدة بفارسی ۳- جوامع الحکایات و لوامع الروایات.
۱٧- افضل‌الدین کاشانی وفات ۶۴۴ ه. ق: خواجه افضل‌الدین محمدبن حسن مرقی کاشانی معروف به بابا افضل از مشاهیر حکما و شاعران و نویسندگان برخی از آثار او عبارتند از:
۱- مدارج الکمال ۲- منفعت علم و آگاهی ۳- ساز و پیرایه شاهان پرمایه ۴- رساله تفاضه ۵- عرض‌نامه ۶- جاودان‌نامه ٧- ینبوع الحیاه ۸- مختصری در حال نفس ٩- منهاج مبین در منطق ۱۰- اشعار و....
۱۸- ابوالقاسم کاشانی مؤلف و مؤرخ قرن ۸ و ٧ ه. ق: جمال‌الدین ابوالقاسم عبدالله بن علی‌بن محمد کاشانی مؤلف واقعی جامع التواریخ، وقتی خواجه رشید جامع التواریخ را بنام خود کرد. کاشانی دست به تغییراتی در آن زد و خلاصه‌یی از آن را بنام زبدة التواریخ تألیف کرد. کاشانی می‌گوید: در روز یکشنبه پنجم شوال سال ٧۰۳ ه. ق رشیدالدین کتاب جامع التواریخ مرا برد و به دست جهودان سپرد، سپس آن را با تغییراتی به اولجایتو عرضه داشت، ۵۰ تومان پاداش گرفت و از این بابت سالی ۲۰ تومان دیگر نیز به او می‌رسید. خواجه رشیدالدین پزشک یهودی که ظاهراً مسلمان شد، وی وزارت غازان‌خان و اولجایتو و ابوسعیدبهادر را به عهده داشت. مستشرقینی مانند بلوشه نیز حق را به کاشانی می‌دهند آثار کاشانی:
۱- زبدة التواريخ ۲- تاریخ اولجایتو ۳- عرایس الجواهر ونفایس الاطالیب درباره شناخت احجار و املاح و خوشبویه‌ها.
۱٩- سیفی هروی م ۶۸۱ ه. ق: سیف‌بن محمدبن یعقوب هروی متخلص به سیفی هروی ادیب – منجم و ریاضیدان بود تاریخ‌نامه هرات او معروف است.
۲۰- هندوشاه: هندوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبی نخجوانی: فارغ التحصیل مدرسه مستنصریه بغداد مؤلف کتاب بسیار ارزشمند تجارت السلف در سال ٧۲۴ ه. ق در تاریخ خلفا و وزراء اسلام تا انقراض خلافت عباسی.
۲۱- فخر بناکتی: سید ابوسلیمان فخرالدین داودبن تاج‌الدین ابی‌الفضل محمدبن محمدبن داود البناکتی مؤلف و شاعر قرن ٧ و ۸ ه. ق صاحب کتاب روضة اولي الباب في معرفة التواريخ و الانساب مشهور به تاریخ بناکتی شامل تاریخ عالم از خلقت تا ٧۱٧ ه. ق.
۲۲- شبانکاری: محمدبن علی‌بن محمدبن حسین‌بن ابی‌بکر الشبانکاری شاعر و مؤرخ قرن هشتم متولد ۶٩٧ ه. ق صاحب کتاب معروف و مهم مجمع الانساب شامل تاریخ عالم و دوران مغول و ایلخانان و ملوک فارسی و شبانکاره و هرموز تا سال ٧۴۳ ه. ق.
۲۳- معین‌الدین یزدی: مولانا معین الدین علی‌بن جلال الدین محمد یزدی معروف به معلم از دانشمندان معروف قرن هشتم ه. ق دارای آثار فراوانی است از جمله:
۱- مواهب الهی یا مواهب الهیه در شرح تاریخ آل مظفر (منبع درجه اول) تا سال ٧۶۶ ه. ق ۲- ترجمه کتاب رشف النصايح الإيمانية وكشف الفضائح اليونانية اثر عارف مشهور اهل سنت شهاب‌الدین ابوحفص عمربن محمد سهروردی ۳- نزهة السرور در سال ٧۵٧ در تهنیت وصلت شاه شجاع با دختر امیر سلطان‌شاه.
۲۴- هُمام تبریزی ۶۳۶-٧۱۴ ه. ق: شاعر نام‌آور دارای دیوان شعر و کتابی بنام صحبت‌نامه و آثار دیگری است.
۲۵- امیر حسینی م ٧۱۸ به قول جامی: امیر قمرالسادات سید رکن‌الدین حسین بن عالم بن حسن حسینی غوری هراتی از پیروان مکتب عمر سهروردی از آثار اوست: آثار منظوم.
۱- زادالمسافرین مثنوی است عرفانی بوزن منظومه لیلی و مجنون نظامی ۲- کنزالموز مثنوی عرفانی بر وزن مثنوی مولوی.
۳- سی‌نامه ۴- پنج‌گنج ۵- دیوان امیر حسینی.
آثار نثر حسینی ۱- نزهة الالواح ۲- روح الالواح والصراط المستقیم.
۲۶- شیخ محمود شبستری ۶۸٧-٧۲۰ ه. ق: شیخ سعدالدین محمودبن امین‌‌الدین عبدالکریم بن یحیی شبستری تبریزی از آثار اوست: ۱- گلشن راز ۲- سعادت‌نامه ۳- میراث المحققین ۴- حق اليقين في معرفة رب العالمين.
یکی بین و یکی‌دان و یکی خوان
۲٧- امیر خسرو دهلوی ۶۵۱-٧۲۵ ه. ق: امیر ناصرالدین ابوالحسن خسروبن امیر سیف‌الدین محمود دهلوی پدرش بر اثر هجوم مغول به هندوستان فرار می‌کند.
امیر خسرو در ۶۸۴ به دهلی می‌رود و مقیم آنجا می‌شود. وی در چهار زبان فارسی– ترکی – عربی و هندی استاد بوده است. آثار او هم منثور است هم منظوم: ۱- دیوان امیر خسرو شامل ۵ گنج ۲- ثمانیه خسرویه شامل ۸ کتاب ۳- جواهر خسروی هر سه کتاب در نظم. ۴- خزاین المفتوح معروف به تاریخ علایی در تاریخ سلطان علاءالدین محمد خلجی ۵- افضل الفواید ۶- رسائل الاعجاز یا اعجاز خسروی در ذکر قواعد انشاء.
فارسی در سه مجلد از اشعار اوست:
مائیم که از قبله به بت روکردیم
دیباچه نام و ننگ یکسو کردیم
دل را که همی خزینه معرفتست
بازیچه نام و ننگ یکسو کردیم
۲۸- علاءالدولة سمناني: شیخ ابوالمکارم رکن‌الدین علاءالدولة احمدبن احمد بیابانکی از عرفای بزرگ متوفای ٧۶۳ شاگرد عبدالرحمن اسفراین و استاد خواجوی کرمانی.
سمنانی در تصوف به روش اهل سنت بود وی معتقد به اعتدال و متوجه باجراء احکام دین و انطباق اصول تصوف با آن و در این راه سختگیر بود. مخالف سرسخت وحدت وجودی‌ها بخصوص محی‌الدین ابی‌عربی بود و چنین اعتقادی را کفر و ضلالت می‌شمرد. وی معتقد بود که حتی دهریون نیز از این کفر و ضلالت خودداری می‌کنند. دیوان شعر او توسط خواجوی کرمانی جمع‌آوری شده است. جامی در نفحات الانس از این بزرگوار یاد می‌کند.
۲٩- خواجوى کرمانی: کمال‌الدین ابوالمعطا محمودبن علی بن محمود ادیب – منجم – ریاضیدان قرن هشتم ه. ق از آثار اوست:
۱- دیوان قصاید ۲- ۶ مثنوی در اوزان مختلف ۳- همای و همایون ۴- گل و نوروز ۵- روضه الانوار ۶- کمال‌نامه ٧- گوهرنامه ۸- مفاتیح القلوب ٩- رسالة البادية ۱۰- رسالة سبع المثاني ۱۱- رساله مناظره شمسی و سحاب آن.
۳۰- عبيد زاکانی: خواجه نظام الدین عبیدالله زاکانی قزوینی متوفای ٧٧۱ ه. ق از شاعران بزرگوار ایرانی است وی مبتکرترین و نیرومندترین کسی است که در نوع انتقادی ادبیات فارسی بدو باز می‌خوریم. زاکانی دو نوع شعر سروده است. ۱- اشعار مصایبه و هزل بقصد عیب‌جویی و عیبگویی از اندیشه‌ها و کردارها و گفتارهای معاصر خود ۲- اشعار جد از آثار او است: ۱- موش و گربه ۲- عشاق‌نامه (هر دو منظوم) ۳- ریش‌نامه ۴- اخلاق الاشراف ۵- صد پند ۶- دلگشا ٧- تعریفات.
از اشعار اوست:
آه ازین صوفیان ارزق پوش
که ندارند عقل و دانش و هوش
رقص را همچونی کمر بسته
لوت را همچو سفره حلقه بگوش
از پی صید در پس زانو
مترصد چو گربه خاموش
شکر آن را که نیستی صوفی
عیش می‌ران و باده می‌کن نوش
۳۱- عصار تبریزی: مولانا شیخ شمس‌الدین حاجی محمد عصار تبریزی ادیب – ریاضیدان و منجم قرن ۸ ه. ق اثر مهم وی عشقنامه یا مهر و مشتری.
۳۲- جلال طبیب: مولانا جلال الدین احمدبن یوسف طیب خوافی معروف به جلال‌طبیب از شاعران و پزشکان و فقیهان معروف قرن هشتم ه. ق.
۳۳- نجم‌الدین محمودبن صاین‌الدین الیاس طیب خوافی شیرازی: عموی جلال طبیب رئیس اتابکی شیراز وی شاعر و طبیب مشهور قرن هشتم ه. ق می‌باشد.
۳۴- جنید شیرازی متوفای ٧٩۱ ه. ق: شیخ الاسلام معین‌الدین ابوالقاسم جنید بن محمود بن محمد عمری از نسل حضرت عمرساز علماء و وعاظ مشهور شیراز در قرن هشت هجری قمری.
مهمترین اثر او کتاب شیدالاوزار عن زوار المزار می‌باشد که در حال حاضر بنام مزار یا هزار و یک مزار موجود است در شرح حال مختصر ۳۱۵ تن از بزرگان شیراز تا سعدی شیرازی، افراد این خاندان در نسبت خود عناوین عمری – عدوی – ربعی و قرشی می‌افزوده‌اند.
۳۵- عمادالدین عربشاه یزدی: از شاعران قرن هشتم هجری از آثار اوست:
منظومه مونس العشاق بر وزن لیلی و مجنون نظامی درباره عشق و کیفیت آن مقدمه نسبتاً مفصلی در حمد و ستایش خداوند و نعت رسول و صحابه دارد.
۳۶- سیف‌الدین محمد فرغانی: شاعر قرن هفتم هجری قمری دیوان او به تصحیح ذبیح‌الله صفا به چاپ رسیده است. از اشعار اوست در برابر مغولان:
هم مرگ بر جهان شما نیز بگذرد
هم رونق زمان شما نیز بگذرد
وین بوم محنت از پی آن تا کند خراب
بر دولت آشیان شما نیز بگذرد
با دختران نکبت ایام، ناگهان
بر باغ و بوستان شما نیز بگذرد
چون داد، عالمان، به جان در، وفا نکرد
بیداد ظالمان شما نیز بگذرد
در مملکت چون غرش شیران گذشت و رفت
این عوعوی سگان شما نیز بگذرد
ای مفتخر به طالع مسعود خویشتن
تأثیر اختران شما نیز بگذرد
این نوبت از کسان بشما ناکسان رسید
نوبت زناکسان شما نیز بگذرد
بیش از دو روز بود از آن دگر کسان
بعد از دو روز از آن شما نیز بگذرد
بر تیر جورتان زتحمل، سپر کنیم
تا سختی کمان شما نیز بگذرد
آبی است ایستاده در این خانه، مال و جاه
این آب ناروان شما نیز بگذرد
ای تو رمه سپرده به چوپان گرگ طبع
این گرگی شبان شما نیز بگذرد
پیل فنا، که شاه بقا، مات حکم اوست
هم بر پیادگان شما نیز بگذرد
در باغ دولت دگران بود، مدتی
این گل زگلستان شما نیز بگذرد
ای دوستان، خوهم که به نیکی دعای سیفی
یک روز بر زبان شما نیز بگذرد
۳٧- امامی هروی م ۶۸۶ ه. ق: ملک الشعرا رضی‌الدین ابوعبدالله محمدبن ابو‌بکربن عثمان هروی وی شاعری در حد سعدی بوده است. دیوان شعرش مشهور است.
۳۸- عراقی ۶۱۰-۶۸۸ ه. ق: شیخ فخرالدین ابراهیم بن بزرجمهر بن عبدالقهار فراهانی معروف به عراقی از شاعران بزرگ ایران از آثار اوست:
۱- دیوان شعر عراقی ۲- لمعات عراقی از برابر تهاجم مغول به مصر می‌گریزد.
در واقعه مشکل ایام نگر
جامست تو را عقل، در آن جام نگر
ترسم که ببوی در دانه در دام شوی
ای دوست همه دانه مبین دام نگر
۳٩- مولوی ۶۰۴-۶٧۲ ه. ق: جلال‌الدین محمد بلخی مولوی رومی وی از بزرگ‌ترین شعرای عارف ایران است که دارای آثار بسیار مهمی همچون مثنوی معنوی – دیوان شمس – فیه مافیه و... می‌باشد.
۴۰- سعدی شیرازی ۶۰۶-۶٩۰ ه. ق: ابومحمد مشرف‌الدین مصلح‌بن عبدالله بن مشرف السعدی الشیرازی از بزرگ‌ترین شاعران ایران می‌باشد. وی علاوه بر گلستان و بوستان غزلیات و قصایدی نیز دارد که تمامی آثارش در کلیات سعدی جمع‌آوری شده است.
۴۱- اوحدی مراغه‌ای اصفهانی متوفای ٧۳۸ ه. ق: از شعرای عارف اصفهان که در مراغه می‌زیسته است. وی صاحب مثنوی جام جم است.
۴۲- سلمان ساوجی م ٧٧٩: صاحب دیوان شعر و چند مثنوی و غزلیات و قصاید، همچنان که در شرح حال دانشمندان این فصل آمده است بسیاری از آن‌ها تربیت‌شدگان دوران خوارزمشاهی هستند اما به سبب آنکه بیشتر عمر آن‌ها در دوره مغول سپری شده است در این فصل نام آن‌ها آمده است.
[۵۰] اشاره به اینکه مغول خود را در حمایت آسمان آبی جاوید و دولت خود را پایدار می‌دانستند.