دانشمندان بزرگ اهل سنت در دوران صفویه
۱- میرزا مخدوم (٩۴٧-٩٩۸ ه. ق): امیر معين‌الدولة سید ابوالفتح محمدبن عبدالباقی حسینی شریقی شیرازی (نواده میرسید شریف گرگانی از علمای معروف حنفی) استاد شاه اسماعیل دوم که در گرایش وی به اهل سنت سعی بلیغ داشت. کتاب بسیار مهم و ارزشمند دارد به نام نواقض الروافض که آن را بعد از پناهنده شدن به عثمانی نوشت و در سال ٩٩۸ ه. ق آن را به سلطان مراد سوم تقدیم کرد.
۲- مصلح‌الدین لاری (وفات ٩۸۰ ه. ق): علامه مصلح‌الدین محمدبن صلاح الدین بن جلال‌الدین بن کمال بن محمد اسعدی انصاری عبادی شافعی لاری از چهره‌های درخشان علمی قرن دهم بدربار همایون شاه (٩۳٧-٩۶۳ ه. ق) در هندوستان می‌رود. بعد از مرگ وی به اسلامبول رفته سپس به آمد (دیاربکر) رفته آخر الامر به بغداد می‌رود و با اسکندر پاشا والی عراق بسر می‌برد. وی مفتی، منجم، ریاضیدان و تاریخ‌دان بزرگی بود. از آثار اوست: ۱- مرآة الادوار و مرقات الاخبار بفارسي از خلقت تا زمان مرگ مؤلف وی در این کتاب تقریباً از همه آثار اسلامی مشهور در تاریخ استفاده کرده است. همین کتاب است که خواجه افندی (سعدالدین حسن مفتی) با اضافاتی آن را بنام تاج التواریخ درآورده است. ۲- شرحی بر رساله هیئت علامه قوشچی بفارسی ۳- حاشیه بر شرح قاضی میبدی شهید بر کتاب هداية الحكمة اثیرالدین ابهري ۴- شرح کتاب اربعین امام نووی به عربی ۵- شرح الرشاد في فروع شافعیه از شرف‌الدین اسماعیل یمنی شافعی (متوفای ۸۳۶ ه. ق) به عربی ۶- حاشیه بر مطالع الانتظار ابوالثناء شمس‌الدین محمد اصفهانی (متوفای ٧۴٩ ه. ق) که خود شرحی است بر طوالع الانوار قاضی بیضاوی در علم کلام بعربی ٧- فرائض اللاری: شرحی است بر فرائض سجاوندی بنام فرائض سراجیه ۸- حاشیه بر کافیه ابن حاجب مالکی در نحو که در اصل اثری است که از شیخ جمال‌الدین ابوعمرو عثمان معروف به ابن حاجب ملکی نحوی (متوفای ۶۴۶ ه. ق) ٩- شرح رساله زوزا جلال دوانی ۱۰- حاشیه بر تهذیب المنطق و الکلام علامه تفتازانی و....
۳- امیر شرفخان بدلیسی: از مؤلفان قرون ده و یازده هجری قمری که بعد از کناره‌گیری از صفویه به دربار عثمانی می‌رود و جزو امرای عثمانی و مورد احترام آن‌ها می‌شود. وی مؤلف نخستین کتاب بنام شرفنامه درباره کردستان می‌باشد. بدلیسی کتاب شرفنامه را در سال ۱۰۰۵ ه. ق تألیف کرد.
۴- نظام‌الدین هروی: خواجه نظام‌الدین احمد پسر خواجه محمد هروی از اعقاب خواجه عبدالله انصاری از مؤرخین قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری قمری که به هند می‌رود و بدربار اکبر شاه وارد می‌شود. اثر مهم وی طبقات اکبر شاهی است که بهترین کتاب در تاریخ اسلامی هند تا ۱۰۰۲ ه. ق است.
۵- مسعودبن عثمان کوهستانی: از دانشمندان قرن دهم هجری قمری دارای تاریخ بسیار ارزشمند ابوالخیر خانی بنام بنیان‌گذار سلسله پادشاهان ازبک می‌باشد. مطالب کتاب عبارتند از: خلقت عالم و تاریخ پیامبران، خلفای راشدینش، ائمه اثنی عشرش، بنی‌امیه، بنی‌عباس، شاهان ایران از کیومرث تا یزدگرد سوم، صفاریان، سامانیان، غزنویان،سلجوقیان چنگیزخان و جانشینانش تا سال ۶٩۴ ه. ق، جلایریان، سلسله ازبکان تا زمان تألیف کتاب یا تفضیل زیاد.
۶- میر عبدالرزاق خوافی ملقب صمصام الدولة (مقتول بسال ۱۱٧۱ ه. ق): تاریخ‌دان بزرگی بوده است. اثر مهم وی: مآثرالامرا شرح حال ٧۳۰ تن از شاهان، وزیران، امیران و سپاهیان و مردان بزرگ عهد گورکانی هند می‌باشد.
٧- امیر یحیی بن عبداللطیف حسنی سیفی قزوینی: از مقتدای اهل سنت قزوین متوفای (٩۶۲ ه. ق) بدستور شاه طهماسب به اصفهان تبعید می‌شود. پسر بزرگش میر عبداللطیف بهمراه برادرش ميرعلاءالدولة کامی (در شعر به کامی تخلص می‌کرد) به هند می‌گریزند. این خاندان دانشمندان معروفی دارد که پدر و دو پسرش تاریخ دانانی بزرگ و شاعرانی بنام بوده‌‌اند. اثر مهم امیر یحیی لب التواریخ است.
۸- میرزاجان باغ نوی (م ٩٩۴ ه. ق): ملاحبیب الله معروف به ملامیرزا جان باغ نوی شیرازی از حکمای بزرگ زمان خود بود. از آثار اوست: ۱- حاشیه بر اثبات واجب قدیم علامه دوانی ۲- حاشیه بر حاشیه قدیم دوانی بر شرح تجرید ۳- حاشیه بر شرح میرک بخاری بر حکمه العین نجم‌الدین دبیران.
٩- نورالدین عبدالله حکیم شیرازی: مشهور به نورالدین شیرازی از پزشکان سرشناس قرن یازدهم ه. ق صاحب کتاب علاجات دارا شکوهی بنام دارا شکوه پسر شاه جهان (م ۱۰۶٩ ه. ق) از کتاب‌های جامع و ارزنده پزشکی و داروشناسی است که مؤلف در آن به شیوه پزشکان نیشابوری از روانشناسی صحبت کرده همچنین علاوه بر مسائل مختلف پزشکی و جستارهایی از نجوم و موسیقی و حساب و هندسه و علاج صبیان و کودکان نیز سخن رفته است.
۱۰- نظام‌الدین احمد گیلانی: از پزشکان پناهنده به هند دارای دو آثار زیر است: ۱- اسرار الاطباء در شناخت بعضی از داروها ۲- کتابی در درمان بواسیر.
۱۱- شیخ محمد ابوطالب زاهد گیلانی: (پناهنده به هند) ریاضیدان، طبیعی‌دان، جانورشناس و پزشک قرن دوازدهم هجری قمری از آثار اوست: ۱- رساله فرسنامه (اسب‌نامه) بسال ۱۱۲٧ ه. ق درباره اسب و شناخت آن و بیماری‌هایش ۲- رساله در خواص الحیوان.
۱۲- یوسفی هروی (وفات ٩۵۰ ه. ق): یوسف بن محمدبن یوسف طبیب هراتی مشهور به یوسفی هروی بزرگ‌ترین پزشک و داروشناس قرن دهم ه. ق از دست صفویه به هندوستان پناهنده می‌شود. از آثار اوست: ۱- علاج الامراض در نشانه‌های بیماری‌ها و مداوای هر یک به نظم ۲- شرح منظومه علاج الامراض بنام جامع الفواید ۳- قصیده‌‌ای در حفظ صحت در شرایط مختلف آب و هوایی و خوردن و آشامیدن و خواب و بیداری ۴- ریاضی الادویه بنام همایون شاه هندی ۵- دلائل عمل البول ۶- دلائل النبض بسال ٩۴۲ ه. ق درباره شناخت بیماری‌ها به دلالت نبض ٧- جواهر اللغه یا مجر الجواهر در بیان واژه‌ها و اصطلاحات پزشکی ۸- منظومه‌ای بشیوه نصاب الصبیان در ذکر و شرح نام داروها از هندی بفارسی ٩- فواید الاخیار (منظومه‌ای شمسی است در طب و رؤیا) ۱۰- رساله منظوم مأکول و مشروب به بحر متقارب در تدبیرهای پزشکی درباره خوردن و آشامیدن ۱۱- بدایع الانشاء.
۱۳- ملکشاه حسین سیستانی (متولد ٩۸٧ ه. ق): وی علاوه بر فارسی و عربی به پهلوی نیز آشنا بود آثارش عبارت است از: ۱- احیاءالملوک در تاریخ سیستان ۲- مهر و صفا ۳- تحفه الحرمین ۴- تذکره خیر البیان.
۱۴- میرزا شرف‌الدین سیفی حسنی قزوینی: پسر قاضی جهان متخلص به شرف مشهور به شرف جهان قزوینی متبحر در علوم عقلی و شرعی (٩۱۸-٩۶۸ ه. ق) این دو علم در خاندان سادات سیفی میراث گونه بود. دارای دیوان شعری است که در دسترس می‌باشد.
۱۵- غزال مشهدی (٩۳۶-٩۸۰ ه. ق): ملک الشعرا غزال مشهدی اولین کسی است که در دربار گورکانیان لقب ملک الشعرا گرفته است. وی از دست صفویه به هند می‌گریزد. وی شاعری بود توانا، فصیح و پرکار و باحال آثارش: ۱- کلیات ۲- مرآت الصفات ۳- قدرت آثار.
۱۶- وحشی بافقی: مولانا شمس‌الدین یا کمال‌الدین محمد وحشی بافقی (وفات ٩٩۱ ه. ق) آثارش: ۱- دیوان شعر ۲- مثنوی ناظر و منظور ۳- مثنوی فرهاد و شیرین (۲ و ۳ باستقبال از خسرو شیرین نظامی) ۴- خلدبرین به پیروی از مخزن الاسرار نظامی. وحشی بافقی مردی پاک‌باز، وارسته، حساس، خرسند و بلندهمت بود.
۱٧- ارسلان طوسی (متوفای ٩٩۵ ه. ق): قاسم مشهدی‌زاده شده در طوس مشهور به ارسلان طوسی از شاعران گریزان به هند و به دربار اکبر شاه از پیروان شیخ احمد ژنده پیل:
ساقی ز عکس می‌شده روشن ضمیر ما
جامی بده که عارف جامست پیرما
۱۸- عرفی شیرازی (وفات ٩٩٩ ه. ق): از شاعران رده اول قرن دهم به هند مهاجرت می‌کند. دارای دیوان شعری است.
۱- ۱٩ حکیم قراری گیلانی: حکیم نورالدین بن ملا عبدالرزاق متخلص به قراری برادر حکیم همام (این دو برادر خط‌نویس، شاعر و سخن‌شناس بودند) و حکیم مسیح‌الدین گیلانی وفات ٩٩٧ ه. ق) پزشک و شاعر. این سه برادر بعد از مرگ پدر خود در زندان شاه طهماسب اول در الموت، در سال ٩۸۳ به هند می‌روند و به حضور اکبرشاه می‌رسند. حکیم همام جزو دانشمندانی بود که بفرمان اکبر شاه سرگرم اتمام تاریخ الفی شد.
۱٩- منصف اصفهانی (وفات ۱۰۱٩ ه. ق): غیاث‌الدین علی اصفهانی معروف به غیاثا و متخلص به منصف به هند مهاجرت می‌کند. دارای دیوان شعر است.
۲۰- وحشی جوشقانی (وفات ۱۰۱۳ ه. ق): مهاجرت به هند، دیوان شعر دارد.
۲۱- رفیع خراسانی (٩۴۲-٩۸۲ ه. ق): به هند مهاجرت می‌کند. اسم کامل وی رفیع‌الدین خراسانی می‌باشد.
۲۲- انیسی شاملو (وفات ۱۰۱۴ ه. ق): یولقی بیگ انیسی شاملو به هند مهاجرت می‌کند. مثنوی محمود وایاز از آثار اوست.
۲۳- نوعی خبوشانی (وفات ۱۰۱٩ ه. ق): محمد رضا بن محمود خبوشانی مشهدی به هند مهاجرت می‌کند. دارای دیوان شعر است.
۲۴- محوی همدانی (وفات ۱۰۲۰ ه. ق): میرمغیث محوی، به هند مهاجرت می‌کند.
۲۵- نظیری نیشابوری: میرزا محمد حسین نیشابوری متوفای ۱۰۲۱ ه. ق در احمدآباد هند.
باید دانست که اساساً سراسر حکومت صفویه برای دانشمندان و شعرا چون شب تاریکی بوده است. و صدها دانشمند و شاعر آنچنان که در جو هولناک متعصبان این سلسله محو و نابوده شده‌اند که حتی اثری از آثار آن‌ها بدست نیامده است. مؤلف کتاب: حسبیه در ادب فارسی می‌نویسد: بدست آوردن آثار زندانی سخنوران هیچ دوره‌ای مانند عصر صفوی موجب زحمت نشد.. در هیچیک از تذکره‌ها، اعم از خطی و چاپی، نه اشاره‌ای به حبس و بند سخنوران شده و نه اثری از زندان نامه‌های ایشان وجود دارد ولی این را می‌دانم که اکثر آنان بواسطه خفقان محیط به هندوستان گریخته‌اند [٧۳]. در سایر نقاطی که بر اثر تعصب شدید مذهبی صفویه ناچاراً از ایران جدا شدند مانند عراق و آسیای صغیر صدها دانشمند و شاعر وجود داشته‌اند که از پرداختن به احوال آن‌ها خودداری شد. همچنین در هند و عثمانی نیز دانشمندان و شاعران بسیاری از ایران به آنجاها فرار کرده‌اند که مجال آوردن بیوگرافی همه آن‌ها میسرنشد. آنچه که بعدها از سقوط صفویه در ایران بر جای ماند تقلید کورکورانه و جهل مطلق اکثریت مردم ایران بود بطوری که کالبد شکافی عقاید مردم در آن دوران بغیر از خرافات و انحرافات عقیدتی چیز دیگری ندارد.
[٧۳] حبسه در ادب فارسی، به کوشش دکتر والی الله مظفری، نشر امیرکبیر چاپ اول سال ۱۳۶۴، صفحه ۱۱.