فصل هشتم: تیموریان [۵۱] (٧٧۱-٩۱۱ ه. ق)
بعد از مرگ سلطان ابوسعید بهادرخان ایلخانی ممالک ایلخانی بدست امرای بزرگ به قطعات چند مجزا گردید، در نتیجه در نقاط مختلف ایران حکومت‌های محلی متعددی بوجود آمد. این دوران که شصت سال ٧۳۶ تا ٧٩۶ ه. ق (۱۳۲۰ تا ۱۳۸۰ میلادی) بطول انجامید، در تاریخ ایران به دوران ملوک الطوایفی مشهور است. در یورش ۵ ساله تیمور گورکانی به ایران (٧٩۴-٧۸٩ ه. ق) رسم ملوک الطوایفی برافتاد و حکومتی مقتدر و با ثبات در ایران بوجود آمد.
در میان حکومت‌های ملوک الطوایفی ایران تنها سربداران شیعه مذهب بودند و شیخ حسن جوری رئیس سربداران (شاخه شیخیان) تنها شخصی بود که تعصب شدید مذهبی داشت. وی مردم را با زور به شیعه‌گری وادار می‌کرد. در جنگی که بین شیخ حسن جوری با معزالدین حسین حاکم آل کرت هرات درمی‌گیرد شیخ حسن جوری کشته می‌شود. حکومت سربداران از ۱۳۴۸ تا ۱۳۵٧ میلادی (٧۴۸-٧۵۸ ه. ق) اهل سنت بود و این نکته از روی سکه‌هایی که با ذکر تاریخ ضرب شده‌اند مشخص گردیده است. سایر حکومت‌های ملوک الطوایفی ایران بنابر سکه‌هایی که از آن‌ها بر جای مانده است همگی اهل سنت بوده‌اند.
تیمور گورگانی در سه مرحله ایران را تصرف کرد. یورش‌های او به ایران فجایعی را پدید آورد، که تنها در یورش مغول می‌توان مشابه آن را یافت اهالی شهرهای بسیاری قتل‌عام شدند از جمله سیستان – بست – استرآباد – نخجوان – هرات – اصفهان – خوارزم – خرم‌آباد – بروجرد – بغداد – شیراز – و بسیاری دیگر از شهرهای ایران به همین سرنوشت دچار شدند. همچنین در لشکرکشی تیمور به هندوستان و عثمانی خسارات شدید مالی و جانی به مسلمین وارد آمد. یورش‌های سه‌گانه لنگی به ایران را مؤرخان به قرار ذیل تقسیم‌بندی کرده‌اند: ۱- یورش اول یا یورش سه ساله ٧۸۸-٧٩۰ ه. ق ۲- یورش دوم یا یورش پنج ساله (٧۸٩-٧٩۴) ۳- یورش سوم یا یورش هفت ساله ۸۰۲-۸۰٧ ه. ق در یورش هفت ساله تمامی ایران به تصرف تیمور درآمد و دوران تیموریان در ایران از ۸۰٧ تا ٩۱۱ ه. ق طول کشید. لنگی در ۱٧ شعبان ۸۰٧ ه. ق جان سپرد. مملکت وسیع او بین بازماندگانش تقسیم شد. تیمور چهار پسر به شرح زیر داشت:
۱- امیرزاده غیاث‌الدین جهانگیر، وی در اوایل امیری تیمور در سمرقند مرد و از او دو پسر ماند، یکی سلطان محمد که سمت ولیعهدی تیمور را داشت و در یورش دوم تیمور در شعبان ۸۰۵ ه. ق فوت کرد. دیگری پیرمحمد که حکومت غزنه و هند و ولیعهدی تیمور به او مفوض بود که در سال ۸۰٧ ه. ق بدست یکی از امرای خود بقتل رسید.
۲- امیرزاده معزالدین عمر شیخ حکمران فارس، این پسر هم در حیات پدر در حوالی بغداد کشته شد.
۳- امیرزاده جلال‌الدین میرانشاه حکمران آذربایجان و عراق و الجزیره که در اواخر کار تیمور دچار پریشانی مغز شد. وی در سال ۸۱۰ بدست قرایوسف حاکم قراقویولون‌ها کشته شد.
۴- امیرزاده معین‌الدین شاهرخ: مشهورترین و بهترین پسران تیمور بود که بعد از مرگ پدر با شایستگی که داشت توانست بر اکثر نقاط ممالک وسیع پدرش مستولی شود. دربار شاهرخ در نتیجه کفایت و عقل و کاردانی این امیرزاده مدت‌ها دوام کرد و به علت علم‌پروری شاهرخ و جانشینانش دوران درخشان دیگری در تاریخ تمدن اسلامی ایران بوجود آمد. حکومت فرزندان تیمور در ایران تا سال ٩۱۱ هجری قمری به طول انجامید. در سال ٩۱۱ ه. ق با مرگ سلطان حسین بن بایقرا ایران تدریجاً به تصرف صفویه درآمد.
در دوران اواخر تیموری ترکمانان قراقویونلو و آق‌قویونلو بترتیب مدتی در ایران کر و فری کردند ولی مدت حکومت آن‌ها بسیار کوتاه بود.
قراقویونلوها اهل سنت دوازده امامی بودند. بر روی سکه‌های آن‌ها اسامی خلفای راشدین دیده می‌شود. آق‌قویونلوها شافعی مذهب بودند که توسط صفویه حکومت آن‌ها برانداخته شد. از مهمترین منابع درباره قراقویونلوها و آق‌قویونلوها کتاب دیار بکریه الطهرانی الصفهانی می‌باشد ابوبکر متوفای ۸۸۶ ه. ق و هم عصر جامی می‌باشد وی در دربار هر دو قبیله سمت منشی‌‌گری داشت.
[۵۱] منابع مورد استفاده : ۱- ظفرنامه، شرف‌الدین یزدی ۲- سیستان‌نامه، ایرج افشار سیستانی ۳- کهکیلویه و بویراحمد، نور محمد مجیدی ۴- تاریخ امپراطوری عثمانی، استانفورد جی – شاو ۵- تاریخ ایران سرپرسی سایکس ۶- تاریخ ایران زرین‌کوب ٧- تاریخ ایران آشتیانی ۸- تاریخ ادبیات در ایران ذبیع‌الله صفا ٩- ایران کمبریج ۱۰- مطلع السعدین سمرقندی و ... .