دانشمندان بزرگ دوران سامانی
۱- محمدبن علی قفّال چاچی: متوفای ۳۶۵ ه. ق بزرگ‌ترین مروج فقه امام شافعی در ماوراءالنهر صاحب تألیفات بسیار زیاد.
۲- ابوالحسن علی بن عمرالبغدادی الدارقطنی: متوفای ۳۸۵ ه. ق محدث بزرگ و فقیه مشهور شافعی عالم به اختلاف الفقهاء صاحب کتب بسیار در فقه و حدیث.
۳- ابوبکر محمدبن منذر النیشابوری: از ائمه بزرگ حدیث متوفای ۳۱۶ ه. ق.
۴- ابی نقیم احمدبن عبدالله اصفهانی: وفات ۴۳۰ ه. ق در کتاب ذکر اخبار اصفهان طبقات مختلف محدثین اصفهان تا زمان خود را شرح داده است.
۵- ابوزیدالبلخی شاگرد کندی و استاد زکریای رازی متوفای ۳۲۲ ه. ق متکلم – فیلسوف – نویسنده‌ای توانا و بزرگ صاحب کتاب‌های زیر: ۱- تفسیر نظم القرآن ۲- حدود الفلسفه ۳- مایصح من أحکام النجوم ۴- الاقالیم در جغرافیا نام کامل وی ابوزید محمدبن سهل البلخی است.
۶- فارابی: ابونصر محمدبن محمدالفارابی: ۲۶۰-۳۳٩ ه. ق اهمیت فارابی بیشتر در شرح‌های او بر آثار ارسطو است. به همین سبب وی را معلم ثانی می‌خوانند. فارابی دارای آثار زیادی است که بسیاری از آن‌ها به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. برخی از آثار وی عبارتند از: ۱- رسالة في مبادي آراء أهل المدينة الفاضلة ۲- الجمع بین رأي الحکیمین أفلاطون اللهي وأرسطو ۳- فصوص الحکم ۴- رساله‌ای در السیاست ۵- المسائل الفلسفية ۶- احصاء العلوم ٧- مقالة في معاني العقل ۸- الطبیعیات ٩- رسالة في علم الاعلي ۱۰- تعالیم في الحكمة و....
٧- ابوالفضل محمدبن عبیدالله بلعمی: وفات ۳۲٩ ه. وزیر فاضل و کاردان و دانشمند امیر نصر سامانی وی کتاب کلیله و دمنه را از عربی به فارسی ترجمه کرده است.
۸- ابوعلی بلعمی فرزند ابوالفضل محمدبن عبیدالله بلعمی: متوفای ۳۶۳ ه. ق وزیر منصور اول سامانی تاریخ معروف طبری را از عربی به فارسی ترجمه کرده و پس از اختصار متن عربی مطالبی اضافی نیز بدان افزوده است. این کتاب به تاریخ بلعمی مشهور است.
٩- ابوالحسن علی بن حسین مسعودی: متوفای ۳۴۶ جغرافی‌دان و مؤرخ بزرگ قرن چهارم ه. ق اثر مهم وی تاریخ مروج الذهب می‌باشد.
۱۰- شمس‌الدین ابوعبدالله محمد احمد المقدسی: ۳۴۰-۴۱۶ ه. ق اثر مهم وی احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم در آداب و مذاهب و زبان ملل مختلف در دست است.
۱۱- ابوالوفا محمدبن بن اسمعیل بن عباسی بوزجانی نیشابوری: ۳۲۸-۳۸٧ ه. ق از آثار وی مجسطی شامل هفت جزء ۲- کتاب فی مایحتاج إلیه الکتاب والعمال من علم الحساب ۳- کتاب الکامل ۴- کتاب الهندسه، وی قواعد و قوانینی در مثلثات کشف نموده است. همچنین کاشف حرکات غیرمتشابه قمر می‌باشد. که اروپائیان ششصد سال بعد بدان پی بردند.
۱۲- ابوالفتح محمودبن قاسم الصفهانی: از مشاهیر مترجمان و ریاضی‌دان قرن چهارم ه. ق وی کتاب المخروطات ابولویتوس را که هلال بن ابی‌هلال الحمصی کتاب‌های ۱-۴ و ثابت بن قرُ کتاب‌های ۵-٧ آن را ترجمه کرده بودند، تکمیل نموده و سه کتاب اخیر را بعربی در آورده و تفسیر گرانبهایی بر آن کتاب نوشت که به لاتینی و انگلیسی ترجمه شده است.
۱۳- ابوجعفر خازن خراسانی: وفات بین سال‌های ۳۴٩-۳۶۰ ه. ق ریاضی‌دان و منجم از آثار موجود وی ۱- الآلات العجيبة الرصدية در شرح آلات مختلف ۲- تفسیر مقاله دهم از کتاب اصول اقلیدس.
۱۴- ابوسهل‌بن رستم الکوهی: در سال ۳٧٧ که شرف‌الدوله رصدخانه خود را تأسیس کرد. منجم مشهوری بود و در آن رصدخانه به رصد کواکب پرداخت. از آثار اوست: ۱- الداوير المتماسة علي الخطوط بطريق التحليل ۲- اخراج الخطين من نقطة على زاوية معلومة بطرق التحليل.
۱۵- ابوسعید احمدبن عبدالجلیل السجزی: منجم و ریاضی‌دان بزرگ متوفای ۴۱۴ ه. ق از آثار فعلی اوست: ۱- انقسام خط مستقیم ذی نهایه بنصفین ۲- في عمل مثلث حادي الزوایا من خطین مستقیمین مختلفین ۳- خواص الشکل المجسم الحادث من ادارة القطع الزايد والمکاني ۴- رساله در حل ده مسئله ریاضی در جواب ریاضی‌دانی از شیراز ۵- کتاب في مساحة الاگر ۶- رسالة في اخراج الخطوط في الدواير الموضوعة من النقط العطاة ٧- تحصيل القوانين الهندسية المحدودة ۸- رسالة في الجواب عن المسائل التي سئل في حل الأشکال المأخوذة من کتاب المأخوذات لارشميدس ٩- جامع شافعی ۱۰- کتاب المدخل في نجوم ۱۱- تحصیل القوانین راجع به قوانینی که منجم برای درک قضایای نجوم بدان حاجت دارد. ۱۲- منتخب کتاب الموالیه ۱۳- زایجبات الکواکب ۱۴- کتاب الاختیار ۱۵- منتخبی از کتاب الالوف ۱۶- کتاب معانی در احکام نجوم ۱٧- دلائل در احکام نجومی.
۱۶- ابوالحسین عبدالرحمن بن عمر صوفی الرازی: ۲٩۱-۳٧۶ منجم و ریاضی‌دان بزرگ قرن چهارم ه. ق آثار وی: ۱- صور – الکواکب يا صورالسمائية والکواکب الثابة ترجمه فارسی آن در دست است. ۲- رساله‌یی راجع به اسطرلاب پسر این دانشمند بزرگوار بنام ابوعلی‌بن ابوالحسین نیز کتابی در نجوم دارد.
۱٧- ابوالحسن کوشیار بن بنان با شهری گیلی: از منجمان و ریاضیون قرن ۴ و آغاز قرن پنجم ه. آثار موجود وی ۱- کتاب اسطرلاب ۲- عیون الحقایق در علم احکام النجوم ۳- مجمع الاصول.
۱۸- ابونصرحسن‌بن علی قمی: وفات ۳۸٧ ه. ق آثارش: ۱- المدخل في احکام النجوم بسال ۳۵٧ ه. ق.
۱٩- ابوالعباس احمدبن محمدالسرخسی: متوفای ۳۴۶ ه. ق منجم و طبیب از آثار وی المدخل الی علم نجوم در دست است.
۲۰- امام ابومنصور محمدبن الحنفی السمرقندی الماتریدی: فقیه و فیلسوف متوفای ۳۳۳ ه. مؤسس علم کلام حنفی دارای آثار متعددی است. از جمله: ۱- کتاب بيان وهم المعتزلة ۲- رد اوايل الادلة للکعبي ۳- کتاب التوحید ۴- کتاب المقالات ۵- تأویلات القرآن و....
۲۱- محمدبن زکریای رازی: ۸۵۰-٩۳۲ م. طبیب، شیمی‌دان، تاریخ‌دان و فیلسوف بزرگ دوران سامانی. وی کاشف الکل و سرخک و آبله می‌باشد. دارای آثار فراوانی در شیمی - طب – تاریخ و فلسفه است که بعضی از مهمترین آن‌ها عبارتند از ۱- حاوی کبیر (مشتمل بر تمامی مسائل طب تا آن زمان) ۲- علاج الاطفال (اولین اثر در طب کودکان) ۳- المنصورية شامل ده کتاب در جراحی – امراض – داروشناسی – بهداشت تغذیه و... می‌باشد.
دوران حکومت سامانیان از دوران درخشان تاریخ ایران بشمار می‌رود بقول ابن حوقل در صورة الارض سامانیان در اخذ مالیات رعایت کمال عمل و انصاف را می‌کردند. و مملکت آل سامان بوفور نعمت و ثروت معروف بوده است. همچنین آزادی عقیده از دیگر افتخارات این دوره است. مؤلف حدود العالم می‌نویسد: کابل بتخانه‌ای داشت که رای قنوج از هند به زیارت آن می‌آمد. در بازار بخارا در قرن چهارم ه. ق بت خرید و فروش می‌شد. در کازرون در عهد جوانی شیخ مرشد متوفای۴۲۶ ه. ق تعداد گبران چنان زیاد بود که مهتر آن‌ها می‌توانست احیاناً از بنای مسجد هم جلوگیری کند. در کلیه شهرهای ایران تا دو قرن بعد از فتح ایران توسط مسلمانان آتشکده‌های روشن وجود داشت. همه این‌ها نشان می‌دهد که اسلام هیچگاه خود را به دیگران تحمیل نکرده است. بلکه این دیگرانند که به اسلام محتاجند و با آغوش باز آن را پذیرفته‌اند. با گسترش علم و دانایی تدریجاً دین‌های بودایی و مسیحی و زردشتی و مزدکی و مانوی از ایران رخت بربستند و مردم ایران اسلام را پذیرفتند بطوری که در قرن چهارم ه. ق اکثریت قاطع ایرانیان مسلمان اهل سنت بودند.