جنگ جمل

٣- مرحله دوم نبرد جمل

خبر جنگ به‌ام المؤمنین عائشه رسید، پس سوار بر شتر خود و در حالی که قبائل أزدی اطراف وی را گرفته بودند خارج شد. کعب بن سور همراه عائشه بود و عائشه قرآنی به وی داد تا مردم را به متوقف ساختن جنگ دعوت نماید.‌ام المؤمنین پیش رفت و همه امیدش این بود که مردم به خاطر جایگاهی که وی در قلب مردم دارد سخنش را بشنوند و مانع آنان شود و آتش این فتنهای را که آغاز شده است خاموش گرداند[٤٣٧]. کعب قرآن را با خود به همراه برد و پیشاپیش سپاه بصره به حرکت درآمد و سپاه علی را فریاد زد و گفت: ای مردم، من کعب بن سور قاضی بصره هستم، شما را به کتاب خدا و عمل به دستورات آن و صلح بر اساس آن دعوت می‏کنم. سبئیون که در پیشانی سپاه علی بودند ترسیدند که تلاش کعب به موفقیت برسد. به همین دلیل همه به‌سوی او تیراندازی کردند و او را به شهادت رساندند و او در حالی که قرآن را در دست داشت از دنیا رفت[٤٣٨]. تیرهای سبئیون به شتر و کجاوه عائشه اصابت کرد، به همین دلیل عائشه ندا زد و گفت: ای فرزندان من، خدا را در نظر داشته باشید، خدا را در نظر داشته باشید، خدا و روز قیامت را یادآور شوید و دست از جنگ بردارید. اما سبئیون جواب وی را نمی‏دادند و هم چنان اقدام به حمله به سپاه بصره می‌کردند و علی هم که پشت سر آنان قرار داشت آنان را به دست برداشتن از جنگ و عدم هجوم بر مردم بصره دستور می‏داد، اما سبئیون که در پیشانی سپاه بودند توجهی نمیکردند و فقط حمله و هجوم می‏بردند و می‏جنگیدند. وقتی که عائشه دید آنان به سخن وی توجه نمی‌کنند و کعب بن سور در مقابل او کشته شد، گفت: ای مردم قاتلان عثمان و پیروان آن‌ها را لعنت کنید. سپس عائشه شروع به دعا کردن علیه قاتلان عثمان و لعنت فرستادن بر آنان کرد. صدای مردم بصره در دعا علیه قاتلان عثمان و لعنت کردن آنان بلند شد و علی چون این دعای بلند را از سپاه بصره شنید گفت: این چیست؟ به وی گفتند: عائشه علیه قاتلان عثمان دعا می‏کند و مردم هم با وی علیه آنان دعا می‌کنند. پس علی گفت: شما هم همراه من علیه قاتلان عثمان و پیروانشان دعا کنید و بر آنان لعنت بفرستید. پس صدای دعای سپاه علی در لعنت کردن و دعا علیه قاتلان عثمان بلند شد[٤٣٩] و علی گفت: پروردگارا قاتلان عثمان را در پستی و بلندی لعنت کن[٤٤٠]. جنگ شدت یافت و شعله برکشید و مردم با نیزه به جان هم افتادند و چون نیزههایشان شکسته شد شمشیر برکشیدند و با آن‌ها با هم به زد و خورد پرداختند تا این‌که شمشیرهایشان شکسته شد[٤٤١]. مردم به همدیگر نزدیک شدند[٤٤٢]. بعد از این سبئیون تلاش خود را متوجه پی کردن شتر عائشه و قتل او کردند. پس سپاه بصره فوراً برای حمایت از عائشه و شتر وی شتافتند و در مقابل شتر شروع به مقاومت کردند و هر کس افسار شتر را می‏گرفت کشته می‌شد، زیرا نبرد در مقابل شتر بسیار شدید و سخت بود و کجاوه عائشه به خاطر تیرهای زیادی که به آن اصابت کرده بود چنان شد که انگار یک جوجه تیغی است[٤٤٣]. در اطراف شتر بسیاری از مسلمانان أزد و بنی ضبۀ و جوانان قریش بعد از این‌که شجاعت و دلاوری کم نظیری از خود نشان دادند کشته شدند[٤٤٤]. عائشه دچار حیرت شدیدی شد و بسیار احساس حرج و گناه می‌کرد، زیرا وی قصد جنگ نداشت، لکن برغم میل وی جنگ روی داد و در وسط آشوبی قرار گرفته بود و مردم را با حرکت دست ندا می‏زد اما کسی به وی جواب نمی‏داد. هر کس افسار شتر عائشه را می‏گرفت کشته می‌شد. سپس محمد بن طلحه- سجاد- آمد و افسار شتر را گرفت و به عائشه گفت: مادر جان چه دستور می‏دهید؟ عائشه گفت: دست از جنگ بردار. پس وی شمشیر خود را که برکشیده بود در نیام کرد و کشته شد[٤٤٥]. هم چنین عبدالرحمان بن عتاب بن أسید که تلاش کرده بود مالک اشتر را به قتل برساند، گرچه خود نیز با وی کشته شود، کشته شود، زیرا وی مالک اشتر را بر زمین زد و هر دو نفر بر زمین افتادند و ابن عتاب به اطرافیانش گفت: من و مالک را با هم بکشید[٤٤٦]، زیرا به دلیل نقش بارزی که مالک در تشویق مردم علیه عثمان ایفا کرد، عبدالرحمان کینه زیادی از او در دل داشت، اما چون اشتر در میان مردم به اسم «مالک» معروف نبود و أجلش فرا نرسیده بود مردم به وی حمله نکردند و اگر عبدالرحمان می‏گفت: من و اشتر را بکشید، مردم فوراً با شمشیرهایشان به وی حمله میآوردند[٤٤٧]. عبدالله بن زبیر هم جنگ کم نظیری را انجام داد و خود را در میان شمشیرها انداخت و وقتی او را از میان کشته شدگان بیرون آوردند- در حالی که کشته نشده بود- جای چهل واندی ضربه شمشیر و نیزه بر بدن او بود که شدید‌ترین و آخرین آن ضرب‌ها شتر بود، زیرا از روی خشم نسبت به عبدالله بن زبیر به این راضی نشد که در حالی که بر روی اسب نشسته است به او ضربه بزند، بلکه بر روی رکابهای اسب خود بلند شد و ضرب‌های بر سر او وارد آورد و گمان نمود که وی را کشته است[٤٤٨]. تعداد زیادی از بنی عدی و بنی ضبه و أزد هم به قتل رسیدند. بنی ضبه در دفاع ازام المؤمنین فداکاری و جان نثاری و دلاوری زیادی از خود نشان دادند. یکی از سران آنان، یعنی عمر بن یثربی ضبی در رجزی که در این مورد بیان کرده است می‌گوید:

نحن بني ضبة أصحاب جمـل ننازل الـمـوت إذا الـمـوت نزل
الـموت عندنا أحلی من العسل ننعی ابن عفان بأطراف الأسل[٤٤٩]

«ما بنی ضبهایم و یاران شتر و چون مرگ بیاید با او در می‏آمیزیم. مرگ در نزد ما شیرین‌تر از عسل است و با دم شمشیر بر ابن عفان نوحه می‏کنیم».

امیرالمؤمنین علی با مهارت و تیزبینی نادری که در امور نظامی‏ داشت دریافت که باقی ماندن شتر موجب استمرار جنگ و هلاک مردم می‌شود و مادام که‌ام المؤمنین در میدان نبرد باشد اصحاب جمل شکست نخورده و دست از جنگ بر نمی‏دارند. نیز باقی ماندن عائشه در میدان نبرد خطری برای جان وی بود، زیرا کجاوهای که عائشه در آن قرار داشت به مانند جوجه تیغی پر از تیر شده بود[٤٥٠]. پس به چند نفر از افراد سپاه خود از جمله محمد بن أبوبکر برادر‌ام المؤمنین- و عبدالله بن بدیل دستور داد تا شتر را پی کنند- یعنی ساقهای شتر را با شمشیر بزنند- و عائشه را از هودج خارج کنند[٤٥١]. آنان شتر را پی کردند و محمد برادر عائشه عبدالله بن بدیل کجاوه را برداشتند و در مقابل علی گذاشتند و علی دستور داد تا او را به منزل عبدالله بن بدیل ببرند[٤٥٢]. برداشت نظامی‏علی درست بود، زیرا همین که سبب یا انگیزهای که بصریان را وا می‏داشت تا با عشق و علاقه به‌سوی مرگ بروند، برداشته شد وام المؤمنین از میدان نبرد خارج شد، سپاه بصره عقب نشینی نمود. اگر چنین سیاستی اتخاذ نمی‌شد جنگ تا زمانی که سپاه بصره، اصحاب جمل یا سپاه علی به طور کامل از بین می‏رفتند ادامه می‏یافت. وقتی که سپاه بصره عقب نشینی نمود، علی یا منادی او ندا در داد که فراریان را دنبال نکنند و زخمیان را خلاص نکنند و جز تجهیزات یا سلاحهایی که به میدان نبرد یا اردوگاه آورده شده است چیزی را به غنیمت نگیرند زیرا غیر از این نمی‌توانند چیزی را ببرند و آنان را از این‌که داخل خانه‌ها شوند نهی کرد. البتهاین ندا وی به همین جا ختم نشد، بلکه به کسانی از اهل بصره که با وی می‏جنگیدند گفت: اگر چیزی از وسایل خود را در نزد افراد سپاه من دیدید می‌توانید آن را پس بگیرید. پس مردی نزد جماعتی از سپاه علی آمد که داشتند در دیگی که متعلق به او بود گوشت می‏پختند و او آن دیگ را از آنان گرفت و از روی خشم و عصبانیت نسبت به آنان محتویات دیگ را ریخت[٤٥٣].

[٤٣٧]- مصنف عبدالرزاق٥/٤٥٦. سند آن به زهری می‏رسد و صحیح است.

[٤٣٨]- البدایة و النهایة٧/٢٥٣.

[٤٣٩]- همان.

[٤٤٠]- مصنف ابن أبی شیبة١٥/٢٦٨. سند آن صحیح است؛ سنن سعید بن منصور٢/٢٣٦. سند آن صحیح است.

[٤٤١]- مصنف ابن أبی شیبة١٥/٢٥٨. راویان آن راویان روایات صحیح است.

[٤٤٢]- طبقات ابن سعد٥/٢. سند آن صحیح است.

[٤٤٣]- البدایة و النهایة٧/٢٥٣؛ تاریخ خلیفة بن خیاط، ص١٩٠. سند آن حسن است.

[٤٤٤]- البدایة و النهایة٧/٢٥٤.

[٤٤٥]- نسب قریش، ص٢٨١؛ التاریخ الصغیر، بخاری١/١١٠. سند آن صحیح است.

[٤٤٦]- مصنف ابن أبی شیبة١٥/٢٢٨؛ مرویات أبی مخنف، ص٢٦٨. سند آن صحیح است.

[٤٤٧]- خلافة علی بن أبی طالب، عبدالحمید، ص١٥٩.

[٤٤٨]- مصنف ابن أبی شیبة١٥/٢٢٨. ابن حجر در فتح الباری١٣/٥٧-٥٨ سند آن را صحیح دانسته است.

[٤٤٩]- تاریخ خلیفة، ص١٩٠. سند آن حسن است؛ خلافة علی، عبدالحمید، ص١٥٩.

[٤٥٠]- أنساب الأشراف، بلاذری٢/٤٣. سند آن متصل است.

[٤٥١]- أعلام الحدیث، خطابی٣/١٦١١.

[٤٥٢]- مصنف ابن أبی شیبة١٥/٢٨٦-٢٨٧، سند آن بسیار خوب است؛ فتح الباری١٣/٥٧.

[٤٥٣]- همانجاها.