جنگ جمل

٤- تعداد کشته شدگان

در این جنگ سخت تعداد زیادی از دو طرف به قتل رسیدند، اما در مورد تعداد آنان روایات مختلفی وجوددارد. مسعودی بیان کرده که این اختلاف در مورد تعداد کشتگان به تمایلات و خواستهای راویان آن‌ها بر می‏گردد[٤٥٤].

قتاده بیان کرده که در این جنگ بیست هزار نفر کشته شدند[٤٥٥]. روشن است که در این آمار مبالغه زیادی شده است، زیرا تعداد هر دو سپاه رقمی‏در حول همین مقدار یا کمتر از آن بوده است. ابومخنف رافضی- بر اساس امیال خود- مبالغه زیادتری به خرج داده و به گمان خود کار خوبی کرده است، اما نمی‏دانسته که کاری بسیار بد است و عنوان داشته که تنها از سپاه بصره بیست هزار نفر کشته شد[٤٥٦]. سیف ذکر کرده که در این جنگ ده هزار نفر کشته شدند که نصف آنان از یاران علی و نصف دیگر آن از یاران عائشه بودند. در روایت دیگری آمده است: پانزده هزار نفر کشته شدند که پنج هزار نفر آن از مردم کوفه و ده هزار نفر آن از مردم بصره بودند که نصف این مقدار در مرحله اول نبرد و نصف دیگر آن در مرحله دوم نبرد کشته شدند[٤٥٧]. این دو روایت به دلیل وجود انقطاع و قوادحی دیگر در سند آن‌ها ضعیف هستند. نیز در آمارهای ارائه شده مبالغه زیادی روی داده است. عمر بن شبۀ روایت کرده که در این نبرد بیش از شش هزار نفر کشته شدند، اما سند این روایت ضعیف است[٤٥٨]. یعقوبی پا را از هم هاین‌ها فراتر نهاده و اظهار داشته که در این جنگ سی و دو هزار نفر به قتل رسیدند[٤٥٩]. به درستی که این آمارها مبالغه آمیز هستند. دلیل اعمال این مبالغه در آن‌ها موارد زیر است:

الف- رغبت و اشتیاق دشمنان سبئی صحابه و پیروان این سبئیون به توسعه دادن به دائره اختلاف درمیان فرزندان امتی که قدر مشترک آنان عشق به صحابه و اقتدا به آنان بعد از رسول خدا می‏باشد.

ب- برخی از شعرا و جاهلان و افراد قبائل در بزرگ جلوه دادن این ماجرا ایفای نقش کردند تا این آمار با اشعاری که آنان درست کرده و به برخی از سران و سواران خود منسوب می‌کنند تناسب داشته باشد. علاوه بر این قصه گویان قصه‌های شبانه و راویان اخباری نیز که از خلال وقائع و ماجراهای مهیج در پی کسب نظر مردم هستند در این امر نقش داشته‏اند.

ج- ایجاد اعتماد به نفس در میان پیروان اوباش و سبئیون برای اثبات موفقیت نقشه‌ها و تدابیر آنان[٤٦٠].

در مورد تعداد واقعی کشته شدگان این جنگ باید گفت که تعداد آنان بسیار زیاد نبوده است، به چند دلیل از جمله:

الف- مدت جنگ بسیار کم بود، زیرا ابن أبی شیبۀ با سند صحیح روایت[٤٦١] کرده است که جنگ بعد از ظهر آغاز شد و چون آفتاب غروب کرد کسی از افرادی که در اطراف شتر دفاع می‌کردند باقی نماند.

ب- سبک و سیاق نبرد دفاعی بود و هر دو گروه فقط از خود دفاع می‌کردند. ج- هر دو گروه در مورد جنگ احساس حرج می‌کردند، زیرا به حرمت زیاد خون مسلمان اطلاع داشتند.

د- در جنگ یرموک سه هزار نفر شهید شدند و در جنگ قادسیه هشت هزار و پانصد نفر شهید شدند، حال آنکه این جنگ سه روز ادامه یافت. پس اگر جنگ جمل را با این دو مقایسه کنیم پی خواهیم برد که تعداد کشته شدگان جنگ جمل زیاد نیست. علاوه بر این آن دو جنگ از نوع جنگ‌های تعیین کننده در تاریخ امت‌ها بودند و شدت جنگ جمل به پای شدت و سختی آن دو نمی‏رسید.

و- خلیفه بن خیاط لیستی از اسامی‏کسانی را که در جنگ جمل کشته شده‏اند ذکر کرده است که قریب به صد نفر می‏باشند[٤٦٢]. پس اگر فرض کنیم که تعداد آنان دویست نفر بوده است و نه صد نفر، این بدان معنی است که کشته شدگان نبرد جمل بیشتر از دویست نفر نمی‏باشد. این رقمی‏است که دکتر خالد بن محمد غیث در رساله خود تحت عنوان «استشهاد عثمـان و وقعة الجمل فی مرویات سیف بن عمر فی تاریخ الطبری، دراسة نقدیة» ترجیح داده است[٤٦٣].

[٤٥٤]- مروج الذهب٣/٣٦٧.

[٤٥٥]- همان.

[٤٥٦]- تاریخ خلیفة بن خیاط، ص١٨٦. سند آن مرسل است.

[٤٥٧]- تاریخ طبری٥/٥٤٢-٥٥٥.

[٤٥٨]- تاریخ خلیفة بن خیاط، ص١٨٦. سند آن منقطع است و سند آن به قتاده حسن می‏باشد.

[٤٥٩]- مصنف ابن أبی شیبة٧/٥٤٦؛ فتح الباری١٣/٦٢.

[٤٦٠]- الإنصاف، ص٤٥٥.

[٤٦١]- مصنف ابن أبی شیبة٧/٥٤٦؛ فتح الباری١٣/٦٢.

[٤٦٢]- تاریخ خلیفة بن خیاط، ص١٨٧-١٩٠.

[٤٦٣]- استشهاد عثمان و وقعة الجمل، ص٢١٥.