(۱۶) آداب دعاء [۱۳۵]

قبل از شروع به دعا، حمد و ستایش خداوند و درود و صلوات را بر پیامبر صبفرستیم، همانطور که پیامبر صمی‌فرماید: «كل دعاء محجوب، حتى يُصلى على النبيّ ص» [۱۳۶]. «هر دعایى محجوب می‌شود تا اینكه بر رسول الله صلوات فرستاده شود».

اقرار به گناه و اعتراف به خطا و اشتباه، خداوند درباره یونس ÷می‌فرماید: ﴿أَن لَّآ إِلَٰهَ إِلَّآ أَنتَ سُبۡحَٰنَكَ إِنِّي كُنتُ مِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ﴾[الأنبياء: ۸۷]. «(خداوندا!) جز تو معبودى نیست! منزهى تو! من از ستمكاران بودم».

تضرع و زاری کردن، و رغبت و رهبت از خداوند، چنانچه می‌فرماید: ﴿إِنَّهُمۡ كَانُواْ يُسَٰرِعُونَ فِي ٱلۡخَيۡرَٰتِ وَيَدۡعُونَنَا رَغَبٗا وَرَهَبٗاۖ وَكَانُواْ لَنَا خَٰشِعِينَ﴾[الأنبياء: ۹۰]. «چرا كه آنان (خاندانى بودند كه) همواره در كارهاى خیر بسرعت اقدام مى‏كردند؛ و در حال بیم و امید ما را مى‏خواندند؛ و پیوسته براى ما (خاضع و) خاشع بودند».

یعنی: آنان در انجام کارهای نیک بر یکدیگر سرعت می‌گرفتند، و در حالی که چیزی می‌خواستند یا از چیزی می‌ترسیدند ما را به فریاد می‌خواندند، و همراه خاشع و خاضع ما می‌بودند.

هنگام دعا باید حضور قلب داشت، پیامبر صمی‌فرماید: «ادْعُوا اللَّهَ وَأَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِالإِجَابَةِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَجِيبُ دُعَاءً مِنْ قَلْبٍ غَافِلٍ لاَهٍ» [۱۳۷]. یعنی: «طوری دعا کنید که یقین داشته باشید، خداوند دعا را مستجاب می‌کند، و بدانید که خداوند دعای کسیکه قلبش غافل و ناآگاه است، نمی‌پذیرد».

بهنگام دعا جزم داشته باشید، و هنگام درخواست عزم، پیامبر صمی‌فرماید: «لاَ يَقُولَنَّ أَحَدُكُمُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى إِنْ شِئْتَ اللَّهُمَّ ارْحَمْنِى إِنْ شِئْتَ. لِيَعْزِمْ فِى الدُّعَاءِ فَإِنَّ اللَّهَ صَانِعٌ مَا شَاءَ لاَ مُكْرِهَ لَهُ» [۱۳۸]. «هیچیک از شما هنگام دعا نباید بگوید: خدوندا اگر خواستی از من در گذر، و یا اگر خواستی به من رحم کن، بلکه باید هنگام درخواست عزم راسخ داشت، چون در این کار اکراهی براى خداوند نیست».

در دعا باید اصرار کرد.

همیشه و در هر حال باید دعا کرد، پیامبر صمی‌فرماید: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَسْتَجِيبَ اللَّهُ لَهُ عِنْدَ الشَّدَائِدِ وَالْكُرَبِ فَلْيُكْثِرِ الدُّعَاءَ فِى الرَّخَاءِ» [۱۳۹]. یعنی: «هر کس دوست دارد خداوند دعاهایش را هنگام سختی و ناراحتی مستجاب گرداند. باید به هنگام خوشی و راحتی زیاد دعا کند».

مستحب است دعا را بطور مخفی درخواست کند. خداوند می‌فرماید: ﴿ٱدۡعُواْ رَبَّكُمۡ تَضَرُّعٗا وَخُفۡيَةً﴾[الأعراف: ۵۵]. «پروردگار خود را (آشكارا) از روى تضرع، و در پنهانى، بخوانید».

باید از دعای شر بر نفس ومال و اهل خویش اجتناب نمود، پیامبر صمی‌فرماید: «لاَ تَدْعُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ وَلاَ تَدْعُوا عَلَى أَوْلاَدِكُمْ وَلاَ تَدْعُوا عَلَى أَمْوَالِكُمْ لاَ تُوَافِقُوا مِنَ اللَّهِ سَاعَةً يُسْأَلُ فِيهَا عَطَاءٌ فَيَسْتَجِيبُ لَكُمْ» [۱۴۰]. یعنی: «در دعا شری را برای خود، اولاد و اموال خویش درخواست نکنید، زیرا ممكن است برابر با وقت و ساعتی باشد که در آن چیزی را از خدا طلب نکنید، مگر اینکه درخواست شما را ‌پذیرفته شود».

دعا را سه بار بگوئید، زیرا پیامبر صوقتی دعا می‌کرد، سه بار آنرا تکرار می‌کرد [۱۴۱].

بهنگام دعا باید رو به قبله نمود، چون بخاری نقل کرده که پیامبر صرو به قبله می‌نمود و علیه قریش دعا می‌کرد [۱۴۲].

انتخاب اوقاتیکه دعا مستجاب می‌گردد، از جمله: دعا و سجده بین أذان و اقامه، و آخرین ساعت روز جمعه ... .

بلند کردن دست‌ها در دعا، بدلیل این حدیث که می‌فرماید: «إِنَّ رَبَّكُمْ تَبَارَكَ وَتَعَالَى حَيِىٌّ كَرِيمٌ يَسْتَحْيِى مِنْ عَبْدِهِ إِذَا رَفَعَ يَدَيْهِ إِلَيْهِ أَنْ يَرُدَّهُمَا صِفْرًا» [۱۴۳]. یعنی: «خداوند تبارک وتعالی، وقتیکه بنده خویش را ببیند که دست‌هایش را بسوی او بلند کرده است، شرم و حیا می‌کند که دست‌های او را خالی برگرداند».

ولی مسح صورت با دست‌ها در قنوت نماز وتر و غیره، احادیث ضعیفی درباره آنها وجود دارد که شیخ الاسلام ابن تیمیه گفته است: نمی‌توان آنها را حجت دانست.

نیک‌رفتاری با والدین از اسباب مستجاب شدن دعا است، همانطور که در قصه أویس بن عامر القرنی [۱۴۴]آمده که او نسبت به مادرش نیک رفتار بوده، و یا همانطور که در قصه آن سه نفر که در غار گرفتار شده بودند، آمده است بر این مسأله اذعان دارند [۱۴۵].

خواندن نمازهای سنت بعد از نمازهای واجب از اسباب مستجاب شدن دعا است [۱۴۶].

اینكه در هنگام دعا، قبل و یا در اثناى آن اعمال صالحى انجام دهد.

باید قبل از دعا وضو بگیرد، آنگونه که در حدیثی که ابوموسی اشعری روایت نموده آمده و می‌گوید: وقتی پیامبر صاز جنگ حنین فارغ شدند، آب را خواستند و با آن وضو گرفت سپس دستهایش را بلند کرد و گفت: پروردگارا عبید بن عامر را مورد غفران خویش قرار بده، و آنقدر دستها را بالا کشید که زیر بغلش پدیدار گشت [۱۴۷].

باید هدف دعاگو خیر باشد، خداوند از زبان موسی÷می‌فرماید: ﴿قَالَ رَبِّ ٱشۡرَحۡ لِي صَدۡرِي ٢٥ وَيَسِّرۡ لِيٓ أَمۡرِي ٢٦ وَٱحۡلُلۡ عُقۡدَةٗ مِّن لِّسَانِي ٢٧ يَفۡقَهُواْ قَوۡلِي ٢٨ وَٱجۡعَل لِّي وَزِيرٗا مِّنۡ أَهۡلِي ٢٩ هَٰرُونَ أَخِي ٣٠ ٱشۡدُدۡ بِهِۦٓ أَزۡرِي ٣١ وَأَشۡرِكۡهُ فِيٓ أَمۡرِي ٣٢ كَيۡ نُسَبِّحَكَ كَثِيرٗا ٣٣ وَنَذۡكُرَكَ كَثِيرًا ٣٤ إِنَّكَ كُنتَ بِنَا بَصِيرٗا ٣٥﴾[طه: ۲۵-۳۵]. «(موسى) گفت: «پروردگارا! سینه‏ام را گشاده كن؛ و كارم رابرایم آسان گردان! و گره از زبانم بگشاى؛ تا سخنان مرا بفهمند! و وزیرى از خاندانم براى من قرار ده، برادرم هارون را! با او پشتم را محكم كن؛ و او را در كارم شریک ساز؛ تا تو را بسیار تسبیح گوییم؛ و تو را بسیار یاد كنیم؛ چرا كه تو همیشه از حال ما آگاه بوده‏اى!».

دعاگو باید اظهار شکوا و نیاز خویش را نزد خداوند ابراز دارد، همانگونه که حضرت یعقوب می‌گوید: ﴿قَالَ إِنَّمَآ أَشۡكُواْ بَثِّي وَحُزۡنِيٓ إِلَى ٱللَّهِ وَأَعۡلَمُ مِنَ ٱللَّهِ مَا لَا تَعۡلَمُونَ ٨٦﴾[يوسف: ۸۶]. «گفت: «من غم و اندوهم را تنها به خدا مى‏گویم (و شكایت نزد او مى‏برم)! و از خدا چیزهایى مى‏دانم كه شما نمى‏دانید».

و یا از زبان ایوب چنین بازگو می‌کند: ﴿وَأَيُّوبَ إِذۡ نَادَىٰ رَبَّهُۥٓ أَنِّي مَسَّنِيَ ٱلضُّرُّ وَأَنتَ أَرۡحَمُ ٱلرَّٰحِمِينَ ٨٣﴾[الأنبياء: ۸۳]. «و ایوب را (به یاد آور) هنگامى كه پروردگارش را خواند (و عرضه داشت): بدحالى و مشكلات به من روى آورده؛ و تو مهربانترین مهربانانى».

و درباره دعای حضرت موسی قرآن چنین می‌فرماید: ﴿رَبِّ إِنِّي لِمَآ أَنزَلۡتَ إِلَيَّ مِنۡ خَيۡرٖ فَقِيرٞ﴾[القصص: ۲۴]. «پروردگارا! هر خیر و نیكى بر من فرستى، به آن نیازمندم!».

باید بهترین دعاها و زیباترین جملات را بکار برد.

باید ابتدا برای نفس خویش دعا کند.

﴿رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لَنَا وَلِإِخۡوَٰنِنَا ٱلَّذِينَ سَبَقُونَا بِٱلۡإِيمَٰنِ﴾[الحشر: ۱۰]. «پروردگارا! ما و برادرانمان را كه در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز».

پیامبر صهر گاه می‌خواست برای کسی دعا کند، ابتدا برای خویش درخواست می‌نمود و سپس برای او [۱۴۸].

باید برای برادران و خواهران مؤمنش دعا کند: ﴿وَٱسۡتَغۡفِرۡ لِذَنۢبِكَ وَلِلۡمُؤۡمِنِينَ وَٱلۡمُؤۡمِنَٰتِۗ﴾[محمد: ۱۹]. «و براى گناه خود و مردان و زنان باایمان استغفار كن».

و پیامبر صمی‌فرماید: هرکس برای زنان و مردان مؤمن استغفار طلب کند، در مقابل هر زن و مرد مؤمن، برایش حسنه‌ای نوشته خواهد شد [۱۴۹].

نباید خود را برای بکار بردن کلمات مسجع به تکلف و زحمت بیندازد.

بکار برد اعراب بدون تکلف.

هنگام دعا، سعی کند اسم و صفت مناسب را بکار ببرد، مانند: یا رحیم ارحمنی و ... .

هنگام دعا کردن نباید خسیس بود، از ابی‌هریره روایت شده که فرمود: با پیامبر صنماز می‌خواندیم که یک نفر اعرابی در حال نماز گفت: پروردگارا به من و محمد رحم کن، و به کسی دیگر رحم نکن، هنگامیکه پیامبر صسلام داد، به اعرابی گفت: در رحمت خداوند خسّت بکار بردی [۱۵۰].

مستمع باید برای کسیکه دعا می‌خواند آمین بگوید.

برای کوچک و بزرگ دعا کرد، چون پیامبر صمی‌فرماید: از خداوند همه چیز را بخواهید، حتی برای بند کفش هم درخواست کنید زیرا اگر خداوند (جل جلاله) آنرا میسر نکند، میسر نخواهد شد [۱۵۱].

نباید درخواست اشیای شرکی(شرک آوردن به خدا) را بکند.

هیچ وقت درخواست مرگ را نکند.

تعجیل در عقوبت را درخواست نکند.

درخواست محالات را از خداوند نکند، مانند اینکه درخواست خلود در دنیا را بکند.

درخواست چیزی را نکند که به آن رسیده.

برای چیزی دعا نکند که شرع بر عدم وقوع آن مهر نهاده است مانند اینکه درخواست کند هیچ مؤمنی وارد بهشت نشود.

درخواست گناه را نکند، مانند اینکه برای کسی درخواست شرابخواری را بکند.

درخواست قطع صله رحم نکند مانند اینکه بگوید: خدا همبستگی مسلمانان را به هم زند.

امام نباید نفس خویش را بدون مأموین جلو بیاندازد، بلکه باید با صیغه جمع بگوید.

نباید هنگام دعا ادب را ترک کرد، نباید بگوید: ای خدای سگها و خرها و ... .

نباید هدفش از دعا فاسد باشد، مانند اینکه درخواست پول و مال را برای انجام گناه بکند.

باید یقین داشته باشد که دعایش مستجاب می‌شود.

دعاگو را نباید تفصیل كرد شرح و بسط دادنى كه لازم نیست.

نباید در دعا اسماء و نامهایی را بکار برند که در کتاب و سنت نیامده‌اند مانند: یا سلطان، یا برهان، یا حنان و ... .

در بلند کردن صدا نباید مبالغه کرد.

نباید همچون این دعا را بگوید: «اللهم إني لا أسالك رد القضاء، ولكن أسألك اللطف فيه».

نباید دعا را به مشیت خداوند معلق نمود.

[۱۳۵] برگرفته از کتاب: الدعاء (مفهومه، احکامه، أخطاء تقع فیه) نوشته: محمد بن ابراهیم الحمد. [۱۳۶] طبرانی در اواسط این حدیث را تخریج نموده و آلبانی در صحیح جامع آنرا حسن دانسته است (۴۵۲۳). [۱۳۷] صحیح الترغیب (۱۶۵۳). [۱۳۸] صحیح ابوداود (۱۳۱۶). [۱۳۹] السلسلة الصحیحة (۵۹۳). [۱۴۰] مسلم (۳۰۰۹) این حدیث را روایت نموده است. [۱۴۱] مسلم این روایت را تخریج نموده است، السلسلة الصحیحة (۳۴۷۲). [۱۴۲] بخاری (۳۹۶۰) این روایت را نقل کرده است. [۱۴۳] ابوداود (۱۴۸۸) این حدیث را روایت کرده و آلبانی گفته سندش حسن صحیح است، الجامع (۲۰۷۰). [۱۴۴] مسلم (۲۵۴۲) این روایت را نقل کرده است. [۱۴۵] بخاری (۵۹۷۴) و مسلم (۲۷۴۳) این روایت را آورده‌اند. [۱۴۶] صحیح بخاری (۶۵۰۲). [۱۴۷] بخاری (۴۳۲۳) و مسلم (۲۴۹۸) این روایت را آورده‌اند. [۱۴۸] آلبانی این روایت را صحیح دانسته است؛ صحیح جامع: (۴۷۲۳). [۱۴۹] آلبانی این روایت را حسن دانسته، صحیح جامع: (۶۰۶۲). [۱۵۰] بخاری (۶۰۱۰) این روایت را نقل کرده است. [۱۵۱] ابن السنی در کتاب: عمل الیوم واللیله (۳۵۶) این روایت را آورده و آلبانی آنرا ضعیف دانسته، سلسله الاحادیث الضعیفه: (۱۳۶۲).