(۶۵) آداب عطسه‌كردن

ابن قیم /می‌گوید: «وقتی برای شخص عطسه‌كننده، با همین عطسه خود نعمت یا منفعتی را كسب می‌كند و گازها و بخارهای جمع شده را در بینی بیرون می‌ریزد. كه اگر اینها در بینی باقی می‌ماندند، بیماری سختی ایجاد می‌شد، پس اینجاست كه شریعت الهى برای این نعمت امر به شكر خدای را كرده است، كه اعضای بدن وی نیز پس از این زلزله مهیب (مثل زلزله زمین) بر جای خود باقی هستند» [۷۶۰].

ابن‌هبیره می‌گوید: وقتی انسان عطسه كرد، دلالت بر سلامت وی و بهبود دستگاه گوارش و پایداری قدرت او می‌كند. پس شایسته است كه شكر خدا را به جا آورد [۷۶۱].

به جواب‌دادن عطسه‌كننده [۷۶۲]، امرشده است. چون در حدیث پیامبر صآمده است كه: «پیامبر صما را به هفت چیز امر كرد، و از هفت چیز نهی كرده است. از جمله چیزهای كه به آن امر كرد، جواب‌دادن به دعای عطسه‌كننده است» [۷۶۳].

جواب‌دادن به دعای عطسه‌كننده، فرض كفایی است و برای تمام حاضرین مستحب می‌باشد. چون پیامبر صفرموده است: «هرگاه یكی از شما عطسه كرد و الحمد لله گفت. بر هر مسلمانی كه آن را می‌شنود لازم است كه یرحمک الله بگوید» [۷۶۴].

جواب‌دادن به دعای عطسه‌كننده، هنگامی است كه شخص الحمدلله وی را بشنود. یا با حركت لبهای عطسه‌كننده بفهمد كه الحمد گفته است [۷۶۵].

چون پیامبر صفرمود: «وقتی یكی از شما عطسه كرد و الحمد لله گفت، جواب وی را بدهید(یرحمک الله) بگویید ولی اگر الحمد نگفت جواب وی را ندهید» [۷۶۶].

وقتی شخصی هنگام عطسه فراموش كرد، الحمد لله بگوید. بعضی علما مثل نووی گفته‌اند كه باید آن را به یادآوری آورد. و بعضی مثل ابن قیم گفته‌اند كه لازم به یادآوری نیست. چون پیامبر صبه كسی كه الحمد لله نگفته است، یادآوری نكرده است [۷۶۷].

صداى خود را در الحمد لله گفتن بلند كند.

مستحب است كه عطسه‌كننده با صدای آرام عطسه كند: «پیامبر صوقتی عطسه می‌كرد صورتش را با دستش یا لباسش می‌پوشاند و صدایش را پایین می‌آورد» [۷۶۸].

جواب‌دادن به شخص عطسه‌كننده تا سه بار پشت سرهم مستحب است، و مازاد بر آن زكام می‌باشد. سلمه بن اكوعسمی‌گوید: از پیامبر صشنیدم كه در جواب مردی كه عطسه كرد گفت: «يرحمك الله» سپس بار دیگر عطسه كرد كه رسول الله صفرمود: این مرد زكام دارد» [۷۶۹]. و صحیح‌تر آن است كه بعد از سه بار عطسه بگوییم كه شخص زكام دارد. و ابن حجر /گفته است تا زمانی كه شخص عطسه‌كننده الحمد می‌گوید باید جواب وی را داد [۷۷۰]. صیغه‌های حمدگفتن صيغه‌های جواب جواب عطسه‌كننده الحمد لله رب‌العالـمين يرحمك الله يغفرالله لنا ولكم الحمد لله على كل حال يرحمك الله يهديكم الله ويصلح بالكم الحمد لله يرحمك الله يهديكم الله ويصلح بالكم برای اهل زمه نیز جایز است كه در جواب عطسه بگوید: «يَهْدِيكُمُ اللَّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ». چون یهودیان نزد پیامبر صعطسه می‌كردند تا اینكه پیامبر صدر جواب آنها بگوید: ولی در جواب آنها می‌گفت: «هْدِيكُمُ اللَّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ» [۷۷۱]. و این بعد از الحمد ‌گفتن یهودیان بود.

برای كسی كه در نماز عطسه می‌كند، جایز است كه الحمد لله بگوید، ولی برای كسی كه آن را می‌شنود جایز نیست كه جوابش را در نماز بدهد.

هنگام عطسه‌كردن به چپ یا راست متمایل نشو. چون در این صورت كسانی كه پهلوی تو نشسته‌اند، متضرر می‌شوند.

هنگام خطبه امام جمعه جواب‌دادن به عطسه جایز نیست، چون در این صورت سكوت واجب است [۷۷۲].

وقتی كه امام جمعه یا سخنران عطسه كرد و الحمد لله گفت، اگر بعد از گفتن الحمد لله ساكت شد. جواب وی را بدهید، و اگر كلام خود را دنبال كرد و ساكت نشد، در درون خود جواب او را بدهید.

وقتی شخص كه خطبه می‌شوند در مسجد عطسه كرد، و در درون خود الحمد لله بگوید، و كسی از حاضرین جواب وی را ندهد. ولی اگر در میان دو خطبه یا بعد از پایین‌آمدن امام از منبر جواب وی را بدهد، مشكلی نیست.

وقتی هنگام نماز عطسه كرد می‌تواند الحمدلله گفت مگر اینكه در قرائت سوره فاتحه باشد. چون نمی‌تواند قرائت آن را قطع كرد بلكه باید به قرائت ادامه بدهد.

وقتی در توالیت عطسه كرد. از درون خود الحمد لله بگوید.

وقتی شخص عطسه كرد و شما نمی‌دانید كه الحمد لله گفته است یا نه، چند حالت دارد:

۱- می‌دانید كه الحمد لله نگفته است، پس به او تذكر بده.

۲- نمی‌دانى كه الحمد لله گفته یا خیر، ولی با توجه به قراین، مثلاً بعضی از حاضرین یرحمک‌الله می‌گویند، تو نیز جواب بده، و یا می‌توانی بگویی: «يرحمك الله إن كنت حمدت الله» «اگر خدا را شكر كردی و الحمد لله گفتی، خداوند به تو رحم كند». همچنانكه بخاری در كتاب «الأدب المفرد» از مكحول ذكر كرده است و می‌گوید: من در كنار ابن عمر (م) بودم، مردی از گوشه مسجد عطسه كرد. و ابن عمر گفت: «يرحمك الله إن كنت حمدت الله».

[۷۶۰] زاد المعاد(۲/۴۳۱). [۷۶۱] الآداب الشرعیة (۲/۳۱۸). [۷۶۲] ابن دقیق العید گفته است: از فواید جواب دادن به عطسه‌كننده این است كه باعث مهربانی و رحمت میان مسلمانان می‌شود و عطسه‌كننده یاد می‌گیرد كه خودبین نباشد و تواضع نشان بدهد. (فتح الباری، ابن حجر، ۱/۲۰۶). [۷۶۳] بخاری(۲۴۴۵). [۷۶۴] بخاری(۶۲۲۶). [۷۶۵] زاد المعاد(۱/۴۴۲). [۷۶۶] مسلم(۲۹۹۲). [۷۶۷] زاد المعاد(۱/۴۴۲). [۷۶۸] ترمذى (۲۷۴۵) و آلبانی گفته حسن صحیح است. [۷۶۹] مسلم(۲۹۹۳). [۷۷۰] شیخ ابن باز /این قول را برگزیده است. [۷۷۱] ابوداود و آلبانی گفته: صحیح است. [۷۷۲] شیخ ابن باز در «فتاوی اسلامیه» (۱/۴۱۱).