برگزیده ای از آداب شرعی

(ج) آداب تلاوت قرآن

ایجاد اخلاص بهنگام یادگیری و تلاوت قرآن، بدلیل روایتی که از ابی‌هریره سروایت شده که گفته است: از پیامبر صشنیدم که فرمود: نخستین کسیکه در روز قیامت حکم داده می‌شود مردی است که شهید شده و او را می‌آورند، خداوند نعمتهایش را که به او داده بود برمی‌شمارد و او نیز به یاد می‌آورد، سپس خداوند می‌پرسد با این نعمتها چه کار کردی؟ می‌گوید: در راه تو جنگیدم تا اینکه شهید شدم؛ خداوند می‌فرماید: دروغ می‌گویی، بلکه بخاطر این جنگیدی تا بگویند مردِ شجاعی است!! سپس او را بر روی پیشانی می‌خوابانند و می‌كشند تا اینکه در دوزخ انداخته شود. و بعد از او مردی است که علم را یاد گرفته و قرآن را خوانده است، او را در آن روز می‌آورند و نعمتهای خداوند را برایش برمی‌شمارند و او نیز به یاد می‌آورد، و از وی پرسیده می‌شود با این نعمتها چه کار کردی؟ می‌گوید: علم را فرا گرفتم و به مردم یاد دادم، و بخاطر تو قرآن را خوانده‌ام. خداوند می‌گوید: دروغ می‌گویی بلکه علم را یاد گرفتی تا بگویند عالم است، و قرآن را تلاوت می‌کردی تا بگویند قاری خوبی است، سپس دستور داده می‌شود تا او را بر روی پیشانی می‌اندازند تا اینکه وارد دوزخ می‌شود... [۱۰].

عمل کردن به قرآن: در حدیث طولانی رؤیای پیامبر صآمده که می‌فرماید: ... رفتیم تا اینکه به مردی برخوردیم که بر قفا(پشت سر) خوابیده بود و مردی دیگر بر سرش ایستاده بود که سنگی و یا صخره‌اى در دست داشت و بر سرش می‌کوبید و سرش را می‌شکست و هنگامیکه سنگ به مرد می‌خورد سنگ می‌پرید و مرد آن را دنبال می‌کرد و برنمی‌گشت تا اینکه زخمش التیام پیدا می‌کرد و مثل اولش می‌شد، سپس همین کار را می‌کرد و او را می‌زد؛ گفتم این کیست؟ گفتند: برو (سپس پیامبر صآنرا تفسیر نمود) و گفت: آن مردی را که دیدم سرش را می‌شکستند، مردی است که خداوند به او قرآن را یاد داده است، ولی بهنگام شب غافل از قرآن خوابش برده و در طول روز به آن عمل ننموده است، و تا روز قیامت با او اینجوری خواهند کرد [۱۱].

تشویق شدن و وادار شدن به یادآوری قرآن و متعهدگشتن به قرآن، بدلیل این حدیث که می‌فرماید: با قرآن متعهد و همراه شوید، قسم به کسیکه نفس من در دست او است، قرآن بیش از شتری که از بندش رها شده سرکشتر است [۱۲].

هیچوقت نگو که فراموش کردم، بلکه بگو آنرا به فراموشی سپردم، و یا آنرا ضایع نمودم، و یا بگو از یادم بردند؛ بدلیل این حدیث ابن مسعود سکه می‌گوید: پیامبر صفرمود: چه زشت و ناپسند است که یکی می‌گوید آیه‌ای را این چنین و آنچنان فراموش کردم! بلکه باید بگوید آنرا به فراموشی سپردم [۱۳].

واجب است که در قرآن تدبّر نمائیم؛ بدلیل این آیه که می‌فرماید: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَۚ وَلَوۡ كَانَ مِنۡ عِندِ غَيۡرِ ٱللَّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ ٱخۡتِلَٰفٗا كَثِيرٗا ٨٢﴾[النساء: ۸۲]. «آیا درباره قرآن نمى‏اندیشند؟! اگر از سوى غیر خدا بود، اختلاف فراوانى در آن مى‏یافتند».

اینکه جایز است قرآن را به حالت ایستاده، حرکت، دراز کشیدن و یا سوار بر مرکب خواند، بدلیل این حدیث که عایشه لروایت نموده که می‌گوید: پیامبر ص در دامان من تکیه می‌نمود و قرآن را می‌خواند در حالیکه من در قاعدگی ماهانه بسر می‌بردم [۱۴].

می‌توان قرآن را در جیب گذاشت و آنرا با خود حمل نمود [۱۵].

مستحب است قبل از تلاوت قرآن دهان و دندان را با مسواک بشوئیم، بدلیل روایتی که حذیفه سروایت کرده و می‌گوید: پیامبر صهنگامیکه در شب برمی‌خواست دهانش را سواک می‌زد [۱۶].

مستحب است به هنگام تلاوت قرآن استعاذ و بسمله را بخواند بجز در سوره توبه که تنها استعاذه را می‌خواند [۱۷].

گفتن «صدق الله العظيم» بعد از تلاوت قرآن و مدام این کار را تکرار کردن مأثور نیست [۱۸].

نووی می‌گوید: قارئی قرآن هرگاه از وسط سوره شروع کرد، مستحب است که از اول کلامی که به هم مرتبط هستند شروع نماید [۱۹].

مستحب است قرآن را به ترتیل خواند و زیاد سریع خواندن در تلاوت مکروه است چون خداوند می‌فرماید: ﴿وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِيلًا﴾[المزمل: ۴].

مستحب است که قرائت را با مدّ خواند، از انس سؤال شد که پیامبر صچگونه قرآن را قرائت می‌نمود، فرمود: قرآن را با مدّ می‌خواند سپس بسم الله الرحمن الرحیم را خواند که روی بسم‌الله و رحمن و رحیم مدّ گذاشت [۲۰].

مستحب است که قرآن را با لحن و صوت قشنگ و زیبا خواند و نباید آنرا با لحن ترانه و امثال آن خواند پیامبر صفرموده: صدای خویش را با قرآن مزیّن نمائید [۲۱].

بهنگام تلاوت قرآن و یا گوش دادن آن گریه کنیم، در سنت آمده آنطور که عبدالله بن شخیرس روایت کرده است که به نزد پیامبر صآمدم که او داشت نماز می‌خواند و از درونش صدایی همچون جوشیدن و غلیان چیزی می‌آمد یعنی گریه می‌کرد [۲۲].

مستحب است که قرآن را با صدای بلند خواند در صورتیکه بلندخواندن آن باعث مفسده نباشد، بدلیل آنچه که أبوسعید سروایت کرده که پیامبر صدر مسجد اعتکاف کرده بود که شنید با صدای بلند قرآن می‌خوانند، سپس پرده را برداشت و گفت: آگاه باشید که همه شما با خدا مناجات می‌کنید، پس برخی از شما بعضی دیگر را اذیت نکنید و برخی از شما به هنگام قرائت و یا گفت بهنگام نماز بر دیگران صدای خویش را بلند نکنید [۲۳].

دعای معینی برای ختم قرآن [۲۴]وجود ندارد، و برگزاری مراسم برای حفظ قرآن سنت نیست، ولی آنچه امروزه بسیاری از مردم انجام می‌دهند بعنوان اظهار فرح و شادی بخاطر نعمت حفظ قرآن چیز خوبی است و اشکالی ندارد [۲۵].

به هنگام چرت زدن و غلبه خواب نباید قرآن را خواند، بدلیل قول رسول الله صکه می‌فرماید: هرگاه یکی از شما در هنگام شب برای خواندن قرآن بلند شد و خواندن آن برایش سنگین آمد و نمی‌دانست که چه می‌گوید، باید بخوابد.

باید مکان آرام و زمان مناسبی را برای خواندن قرآن انتخاب نماید، چون این برای صفای قلبش و حواس جمعی او بهتر است.

باید بهنگام گوش دادن، خوب گوش بدهد و کاملاً ساکت باشد، چون خداوند می‌فرماید: ﴿وَإِذَا قُرِئَ ٱلۡقُرۡءَانُ فَٱسۡتَمِعُواْ لَهُۥ وَأَنصِتُواْ لَعَلَّكُمۡ تُرۡحَمُونَ ٢٠٤﴾[الأعراف: ۲۰۴]. «هنگامى كه قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید؛ شاید مشمول رحمت خدا شوید».

باید همراه آیات واکنش نشان دهد، مثلا هنگام رسیدن به آیات رحمت، درخواست بهشت کند، و هنگام خواندن آیات عذاب به خدا پناه ببرد، خداوند می‌فرماید: ﴿كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَيۡكَ مُبَٰرَكٞ لِّيَدَّبَّرُوٓاْ ءَايَٰتِهِۦ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ٢٩﴾[ص: ۲۹]. «این كتابى است پربركت كه بر تو نازل كرده‏ایم تا در آیات آن تدبر كنند و خردمندان متذكر شوند».

جایز است زنان حائض و نفساء که قرآن را بخوانند بشرطیکه آنرا لمس نکنند، و یا آنرا بوسیله چیز دیگری ورق زنند، بنابر اصح دو قولی که از علما صادر شده است، چون دلیلی که این کار را منع کند از پیامبر صنقل نشده است [۲۶].

سنت است به هنگام خواندن آیه‌ای که در آن تسبیح وجود دارد، تسبیح گفت، و به هنگام آیه عذاب، استعاذه گفت، و بهنگام آیه رحمت از خداوند درخواست رحمت کند، از حدیثی که حذیفه روایت کرده آمده که گفت: اگر به آیه‌ای رسید که در آن تسبیح باشد، تسبیح گوید، و اگر در آن سؤال باشد، درخواست کند، و اگر در آن تعوّذ بود استعاذه کند [۲۷].

قاری قرآن باید وضو داشته باشد، پاک و تمیز باشد، لباس و بدنش و نیز مکان نشستن او تمیز باشد، ولی در مورد کودک اختلاف وجود دارد که آیا باید به هنگام خواندن قرآن و لمس آن لازم است وضو داشته باشد؟ جواب این است که احتیاط آن است وضو داشته باشد [۲۸].

مستحب است که قرائت را متصل خواند و آنرا قطع ننمود، و تابعی جلیل‌القدر نافع روایت کرده که عبدالله بن عمر بوقتی که قرآن می‌خواند تا وقتیکه تمام می‌شد، صحبت نمی‌کرد [۲۹].

سنت است بهنگام خواندن آیه سجده، سجده ببریم [۳۰].

مکروه است که مصحف را بوسید و یا آنرا میان دو چشم قرار دهیم، که اغلب مردم بعد از تمام شدن از تلاوت این کارها را می‌کنند، و یا وقتیکه می‌بینند قرآن در جایی نامحترم گذاشته شده است [۳۱].

آویزان کردن آیه قرآن بر سر در و دیوارها مکروه است [۳۲]، و لازم نیست برای صحبت کردن کلمات قرآن را جایگزین کنیم و کمترین حکمی که دارد این است که مکروه می‌باشد [۳۳].

[۱۰] مسلم این حدیث را روایت کرده: (۱۹۰۵). [۱۱] بخاری این حدیث را روایت کرده (۱۳۸۶). [۱۲] بخاری این حدیث را روایت کرده است (۵۰۳۳). [۱۳] بخاری (۵۰۲۹) ومسلم (۷۹۰)، این حدیث را نقل کرده‌اند. [۱۴] بخاری (۲۹۷) ومسلم (۳۰۱)، این حدیث را روایت کرده‌اند. [۱۵] فتوای لجنه دائمی شماره: (۲۲۴۵، ۴/۴۰). [۱۶] بخاری (۱۱۳۶)، مسلم (۲۵۵). [۱۷] برای استعاذه گفتن صیغه‌های مختلفی ذکر کرده‌اند از جمله: ۱- أعوذ بالله من الشیطان الرجیم ۲- أعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم من همزه ونفخه ونفثه. ۳- أعوذ بالسمیع العلیم من الشیطان الرجیم، که این صیغه را ابوداود ذکر کرده است: (۷۸۵). ولی در مورد بسمله، أنس سروایت کرده که، روزی پیامبر صدر میان ما بود که ناگهان= = حالت بیهوشی مانندی را پیدا کرد، سپس لبخند به لب، سرش را بالا آورد، گفتیم ای رسول خدا چه چیزی شما را به خنده آورد؟ فرمود: هم‌اکنون سوره‌ای از قرآن بر من نازل شد، سپس شروع کرد به: بسم الله الرحمن الرحیم. ﴿إِنَّآ أَعۡطَيۡنَٰكَ ٱلۡكَوۡثَرَ .... ﴾(مسلم: ۴۰۰). [۱۸] اللجنه الدائمه در شماره: (۴۳۱۰) فتوا داده است گفتن صدق الله العظیم در نفس خودش حق است، ولی اینکه عادت بشود که همیشه بعد از تمام شدن قرائت همیشه خوانده شود بدعت است، چون نه از پیامبر صو نه از خلفاء شتا آنجا که ما می‌دانیم چنین چیزی نقل نشده است، با وجود اینکه آنان زیاد قرآن را می‌خواندند؛ و این در حالیست که پیامبر صفرموده است: «مَنْ عَمِلَ عَمَلًا لَيْسَ عَلَيْهِ أَمْرنَا فَهُوَ رَدٌّ». و در روایتی آمده: «مَنْ أَحْدَثَ فِى أَمْرِنَا هَذَا مَا لَيْسَ مِنْهُ فَهُوَ رَدٌّ». [۱۹] الأذکار امام نووی: ۱۶۳. [۲۰] بخاری: / ۵۰۴۵. [۲۱] ابوداود / ۱۴۶۸، براء بن عازب ساین حدیث را نقل کرده و آلبانی آنرا صحیح دانسته. [۲۲] شرح السنه البغوی: (۷۲۹). [۲۳] ابوداود (۱۳۳۲)، و آلبانی آنرا صحیح دانسته. [۲۴] لجنه دائمی فتوا داده است که دعای منسوب به ابن تیمیه درباره ختم قرآن، صحت آن معین نیست، فتاوی الاسلامیه (۳/۱۲). [۲۵] شیخ عبدالرحمن البراک این را ذکر کرده است. [۲۶] فتاوای اللجنه دائمه، شماره: ۳۷۱۳. [۲۷] مسلم: ۷۲۷. [۲۸] ابن عثیمین /این را گفته است (الفتاوی الاسلامیة). [۲۹] بخاری: (۴۵۲۶). [۳۰] بخاری: (۱۰۷۷). [۳۱] از شیخ‌الاسلام ابن تیمیه پرسیده شده که آیا جایز است مصحف را برداشته و آنرا بوسید؟ در جواب گفت: در این زمینه روایت مأثوری وجود ندارد، در این زمینه از امام احمد پرسیده شد، فرمود: چیزی نشنیده‌ام ولی از عکرمه بن ابی‌جهل روایت شده که مصحف را باز می‌کرد و صورت خود را بر روی آن می‌گذاشت و می‌گفت: کلام ربی کلام ربی، ولی عادت سلف این نبوده که چنین کارهایی را بکنند (مجموع فتاوی). و شیخ ابن باز(:) گفته است: اگر انسان برای تعظیم قرآن وقتیکه از دستش بیافتد و یا از مکان بلندی بیافتد و آنرا ببوسد اشکالی ندارد. [۳۲] فتاوای اللجنه الدائمة: (۲۰۷۸). [۳۳] این را شیخ عبدالعزیز بن باز /گفته است. (الفتاوی الإسلامیة).