(۳۵) آداب خوردن و آشاميدن

هدف از خوردن و آشامیدن این باشد كه برای طاعت خداوند قوت بگیرد. چون در حدیثی عمر بن خطاب از پیامبر صنقل كرده است كه: «إنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى...» [۳۷۳]. هر عملى بستگى به نیت آن شخص دارد.

پس به خاطر رفع گرسنگی بخورید. چون در حدیثی از ابوهریرهسآمده است كه پیامبر صفرمود: «خداوندا، من از گرسنگی به تو پناه می‌برم، چون گرسنگی بدترین ننگ است، و از خیانت به تو پناه می‌برم چون خیانت بدترین همراه است» [۳۷۴].

از خوردن و نوشیدن در ظروف طلایی و نقره‌ای نهی شده است. از حذیفهسنقل شده است: كه از پیامبر صشنیدم كه می‌گفت: «لباس‌های ابریشمی و زربافت نپوشید، و در ظروف طلایی و نقره‌ای نخورید و نیاشامید، چون این ظروف در دنیا متعلق به كفار، و در آخرت متعلق به ماست» [۳۷۵]و [۳۷۶].

حلال‌بودن غذا را بررسی كند. چون خداوند متعال فرموده است: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَٰتِ مَا رَزَقۡنَٰكُمۡ﴾[البقرة: ۱۷۲]. «اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! از نعمتهاى پاكیزه‏اى كه به شما روزى داده‏ایم، بخورید».

از جمله آداب غذا خوردن این است كه شكم خود را به سه بخش تقسیم كنی: یک سوم برای غذا، یک سوم برای نوشیدنی و یک سوم برای نفس‌كشیدن. چون پیامبر صفرموده است: «آدمی چیزهای بدتر از شكمش پر نمی‌كند، چون لقمه‌ای چند كه پشت انسان را راست نگه بدارد براى او كافی است، و اگر بدین قناعت نكند، پس یک سوم شكم را برای طعام، و یک سوم برای نوشیدنی، و یک سوم برای نفس كشیدن نگه دارد» [۳۷۷].

و این از جمله چیزهایی است كه پیامبر صبه امت خود آموخته است تا آنها را از بیماریهای خوردنیها و نوشیدنها با خبر سازد، و فرموده كه خوردن زیاد یا كم مكروه است چون باعث ضعف جسم می‌شود.

در خوردن نباید افراط كرد، چون پیامبر صفرموده است: «مؤمن در یک روده غذا می‌ریزد، ولی كافر در هفت روده غذا می‌ریزد» [۳۷۸].

در نوع و گونه غذا نباید اسراف كرد، و بعضی از بزرگان حنفیه گفته‌اند: از جمله اسراف این است كه چند برابر نیاز نان بر سر سفره قرار بدهد. و اسراف این است كه غذاهای رنگارنگ بر سر سفره بگذارد.

شایسته است كه فرد مسلمان آداب غذا خوردن را آموخته و به دیگران نیز بیاموزد. در حدیث عمر بن ابی‌سلمه سآمده است و می‌گوید: «من غلامی بودم كه رسول خدا سرپرست من بود، و من دستم را در صینی غذا این طرف و آنطرف می‌بردم، كه رسول الله صبه من گفت: «ای غلام ابتدا بسم الله بگو، و با دست راستت بخور، و از جلو خودت غذا بخور». و این حدیث صحیح می‌باشد [۳۷۹].

نباید در مجلسی كه فضلا و بزرگترها وجود دارند قبل از آنها شروع به غذاخوردن كرد چون نوعى از بی‌ادبى است.

نباید با حالت تكیه‌دادن غذا خورد. چون پیامبر صفرموده است: «من با حالت تكیه دادن غذا نمی‌خورم [۳۸۰]». و حالت‌های تكیه‌دادن این گونه است: [۳۸۱]

۱- تكیه‌دادن بر پهلو.

۲- چهار زانو نشستن.

۳- تكیه‌دادن بر یكی از دست‌ها و با دست دیگری خوردن.

۴- تكیه‌دادن بر پشتی یا بالش و مانند ظالم و ستمگران نشستن.

صفت تكیه‌دادن؛ این است كه بر هر صفتی از صفت‌های بالا برای غذاخوردن بنشیند. و نیز گفته‌اند بدنش را به یک طرف بیاندازد، نیز تكیه محسوب می‌شود. و همچنین پیامبر صنهی كرده است از اینكه: «با حالت دمر و درازكش بر روی زمین غذا بخورد» [۳۸۲]و [۳۸۳].

وقتی غذا حاضر باشد باید آن را بر نماز مقدم داشت. چون پیامبر صفرموده است: «وقتی غذای یكی از شما آماده باشد و نماز نیز اقامه شده باشد، غذاخوردن را شروع كند و عجله نكند تا از خوردن فارغ ‌شود» [۳۸۴].

قبل و بعد از غذا دست‌ها را باید شست. چون پیامبر صفرموده است: «كسی كه بخوابد و دستانش بوی گوشت داشته باشد و آنها را نشوید، دچار هر مشكلی كه بشود فقط خودش را سرزنش می‌كند» [۳۸۵].

وقتی شخصی جنب باشد، مستحب است كه برای غذاخوردن وضو بگیرد. به خاطر حدیث: «وقتی پیامبر صجنب می‌شد و می‌خواست كه غذا بخورد یا بخوابد، مثل وضوی نماز وضو می‌گرفت» [۳۸۶].

در ابتدای خوردن و نوشیدن بسم الله بگوید، و بیشتر از آن نگوید، چون كه تمام احادیث صحیح كه در این زمینه آمده است، بدون الرحمن الرحیم هستند [۳۸۷]. و اگر الرحمن الرحیم را نیز بر بسم الله افزود، مشكلی نیست [۳۸۸]و بعد از غذا خداوند را شكر و سپاس گوید.

امام احمد /می‌گوید: وقتی غذایی مشتمل بر چهار صورت باشد، كامل است؛ اسم خداوند در ابتدای آن یاد شود، و خداوند را در انتها شكرگزاری كند، و دستان زیادی در غذا او باشد(كسانی دیگری بر سفره او باشند)، و غذا او از جمله غذاهای حلال باشد [۳۸۹].

باید در اول غذا بسم ‌الله بگوید، ولی اگر فراموش كرد باید بگوید: «بسم الله اوله وآخره»، یا بگوید: «بسم‌ الله فی اوله وفی آخره».

وقتی كه به صورت دسته‌جمعی باشند باید هر كدام از آنها شكرگذاری كنند. چون پیامبر صفرموده است: «قطعاً خداوند متعال از بنده‌ای راضی است كه بعد از خوردن و نوشیدن خدای را سپاس می‌گوید» [۳۹۰].

بعد ازخوردن و نوشیدن یكی از دعاهای وارده را بخواند. از جمله: «الْحَمْدُ لِلَّهِ كَثِيرًا طَيِّبًا مُبَارَكًا فِيهِ غَيْرَ مَكْفِىٍّ وَلاَ مُوَدَّعٍ وَلاَ مُسْتَغْنًى عَنْهُ رَبُّنَا» [۳۹۱]و یا بگوید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى كَفَانَا وَأَرْوَانَا ، غَيْرَ مَكْفِىٍّ ، وَلاَ مَكْفُورٍ» [۳۹۲]و یا «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى أَطْعَمَنِى هَذَا وَرَزَقَنِيهِ مِنْ غَيْرِ حَوْلٍ مِنِّى وَلاَ قُوَّةٍ» [۳۹۳] «شكر وسپاس خدایی كه این روزی را به من داد بدون اینكه در پدیدآوردن آن نیرو و كوششی از طرف من به عمل بیاید». یا بگوید «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى أَطْعَمَ وَسَقَى وَسَوَّغَهُ وَجَعَلَ لَهُ مَخْرَجًا» [۳۹۴]. و یا «اللهم أطعمت وأسقيت وأقنيت وهديت وأحييت فلله الحمد على ما أعطيت» [۳۹۵]و پیامبر صفرموده است: «كسی كه خداوند به او طعامی بخشیده است باید بگوید: خداوندا آن را برای ما بركت قرار بده و بركت آن را زیاد بگردان چون من غذایى غیر از شیر خبر ندارم كه سیركننده باشد [۳۹۶].

كسی كه غذای را می‌خورد باید نوع آن غذا را بشناسد. در حدیثی آمده است كه پیامبر ص«چیزی را نمی‌خورد تا علم به آن پیدا نمی‌كرد» [۳۹۷].

با دست راست بخورد و بیاشامد، و از خوردن و نوشیدن با دست چپ نهی شده است. چون پیامبر صفرموده است: «با دست چپ غذا نخورید و نیاشامید چون شیطان با دست چپ می‌خورد» [۳۹۸]. گرفتن نان با دست چپ جایز است ولی برداشتن و بخشیدن آن به دیگری به نشانه ادب، با دست راست باشد [۳۹۹].

از منبع و سرچشمه غذا سوال نكند. چون در حدیث آمده است كه: «وقتی یكی از شما بر سفره برادر مسلمان خود حاضر شد و او تعارف كرد كه باید از آن غذا بخورد، از منبع آن سوال نكند و اگر نوشیدنی به او تعارف كرد نیز همین طور است» [۴۰۰].

غذا را به طور مساوی میان حاضرین تقسیم كردن، مستحب است.

جایز است كه مقداری از غذا را به همنشین خود بدهد و او را بر خود مقدم دارد.

اگر صاحب غذا ناراحت نشود جایز است كه به گدا یا گربه غذا بدهد [۴۰۱].

كسی كه غذا می‌خورد باید از جلو غذای خود بخورد. چون پیامبر صفرموده است: «كُلْ مِمَّا يَلِيكَ» [۴۰۲].

مستحب است كه غذاخوردن را از كناره بشقاب شروع كرد نه از وسط و بالای آن. چون پیامبر صفرموده است: «در سینی‌های بزرگ غذا، از كناره‌های آن غذا بخورید و از وسط آن غذا نخورید. چون بركت غذا را كاهش می‌دهد» [۴۰۳]. پیامبر صبركت را به وسط غذا اختصاص داده است، چون بهترین قسمت غذا وسط آن است.

در غذاخوردن مستحب است كه با سه انگشت [۴۰۴]بخورد و بعد آنها را بلیسد [۴۰۵]. به خاطر حدیثی كه كعب بن مالک از پدرش بروایت كرده است كه می‌گوید: «پیامبر صبا سه انگشت غذا می‌خورد و قبل از آن كه دستش را تمیز كند، آنها را می‌لیسید [۴۰۶]». حكمت لیسیدن انگشتان این است كه پیامبر «به لیسیدن انگشتان و بشقاب غذا امر كرده است و فرموده كه شما نمی‌دانید در كدام یک از آنها بركت وجود دارد» [۴۰۷].

آلبانی /گفته است: «جای بسی تعجب است كه بعضی‌ها از خوردن با قاشق وحشت دارند، به گمان اینكه بر خلاف سنت است. در حالی كه این امور عادی و طبیعی است» [۴۰۸].

وقتی لقمه‌ای از دست كسی افتاد، مستحب است كه لقمه را برداشته و آن را پاک كرده و بخورد. چون پیامبر صفرموده است: «وقتی یكی از شما هنگام غذاخوردن، لقمه‌اش افتاد، آن را بردارد و پاک كند و بخورد و آن را برای شیطان رها نكند» [۴۰۹].

بوسیدن نان امری مشروع نیست. همچنان كه شیخ‌الاسلام ابن تیمیه بر آن قطعیت نهاده است.

[۳۷۳] به روایت بخاری. [۳۷۴] آلبانی حدیث را حسن دانسته و آن را به سنن ابن ماجه (۲۷۲۳) ارجاع داده است. [۳۷۵] به روایت بخاری (۵۴۲۶) و مسلم (۲۰۷۶). [۳۷۶] در نگهداری این ظروف اختلاف وجود دارد، و قول مشهور این است كه نباید آنها نگه داشت (جمهور) و عده‌ای در آن رخصت قرار داده‌اند - فتح الباری (۱/۹۷-۹۸). [۳۷۷] آلبانی آن را در(السلسلة الصحیحه) خود صحیح دانسته است (۲۲۶۵). [۳۷۸] بخاری (۵۳۹۳) ومسلم (۲۰۶۰) (۱۸۳). [۳۷۹] به روایت بخاری (۵۳۷۶) و مسلم (۲۰۲۲) و لفظ از بخارى است. [۳۸۰] به روایت بخاری (۵۳۹۸). [۳۸۱] زاد المعاد. [۳۸۲] پیامبر صبا حالت نشسته غذا می‌خورد از او ذكر می‌كنند كه هنگام نشستن برای غذاخوردن پای راست را برمی‌آورد و بر ساق چپ می‌نشست تا به پروردگار خود تواضع داشته باشد. [۳۸۳] به روایت ابوداود (۳۷۷۴) و آلبانی آن را صحیح دانسته است. [۳۸۴] به روایت بخاری (۶۷۴) و مسلم (۵۵۹). [۳۸۵] به روایت احمد (۷۵۱۵) و ابوداود (۳۸۵۲) و آلبانی آن را صحیح دانسته است. [۳۸۶] به روایت بخاری (۲۸۶) و مسلم (۳۰۵). [۳۸۷] السلسلة الصحیحة (۷۱). [۳۸۸] شرح ریاض الصالحین، شیخ ابن عثیمین (۵/۱۹۷) با كمی تصرفات. [۳۸۹] زادالمعاد (۴/۲۳۲). [۳۹۰] به روایت مسلم (۲۷۳۴). [۳۹۱] به روایت بخاری (۵۴۵۹). [۳۹۲] صحیح الجامع (۴۷۳۱). [۳۹۳] به روایت الترمذی (۳۴۵۸). [۳۹۴] به روایت ابوداود (۳۸۵) و آلبانی گفته و صحیح است. [۳۹۵] السلسلة الصحیحة (۱/۱۱۱). [۳۹۶] به روایت الترمذی (۳۴۵۵) و آلبانی آن را صحیح دانسته است(۳۳۸۵). [۳۹۷] اخرجه مسلم (۵۰۱۰). [۳۹۸] به روایت مسلم (۲۰۱۹). [۳۹۹] من فتاوى اللجنة الدائمة (الفتاوی الاسلامیة ۲/۴۵۷). [۴۰۰] امام احمد فی مسنده (۲/۳۹۹) و علامه آلبانی آن را در (السلسلة الصحیحة شماره ۶۲۷) صحیح دانسته است. [۴۰۱] آداب الشرعیة (۳/۱۸۲). [۴۰۲] به روایت مسلم (۲۰۲۲). [۴۰۳] به روایت ابوداود (۳۷۷۲). [۴۰۴] سه انگشتی كه برای خوردن به كار می‌روند عبارتند از: انگشت شست، انگشت اشاره و انگشت میانی و در كتاب: المدخل ابن حاج نیز همین مطلب آمده و گفته فقط در غذای ترید و امثال آن باید از پنج انگشت دست راست استفاده كند و ابن قیم /گفته است كه بهتر آن است كه با سه انگشت بخورد چون متكبران با یک انگشت و آزمندان با پنج انگشت می‌خورند. [۴۰۵] صفت لیسیدن: اول از انگشت میانی شروع كند و بعد انگشت اشاره و بالاخره انگشت شست. حدیث را طبرانی در معجم الاوسط ذكر كرده و گفته آنها دستمال نداشتند كه با آن دستشان را تمییز كنند. (زاد المعاد - ۱/۳۸). [۴۰۶] به روایت مسلم (۲۰۲۳۲). [۴۰۷] به روایت مسلم (۲۰۳۳). [۴۰۸] السلسلة الضعیفة (۱۲۰۲). [۴۰۹] السلسلة الصحیحة (۱۴۰۴).