(۳۴) آداب جنازه و عزاداری

مرگ را به یاد داشته باش، مرگی كه در سه آیه قرآن آمده است و آن این است كه خداوند می‌فرماید: ﴿ٱللَّهُ يَتَوَفَّى ٱلۡأَنفُسَ حِينَ مَوۡتِهَا وَٱلَّتِي لَمۡ تَمُتۡ فِي مَنَامِهَاۖ فَيُمۡسِكُ ٱلَّتِي قَضَىٰ عَلَيۡهَا ٱلۡمَوۡتَ وَيُرۡسِلُ ٱلۡأُخۡرَىٰٓ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمًّىۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَأٓيَٰتٖ لِّقَوۡمٖ يَتَفَكَّرُونَ ٤٢﴾[الزمر: ۴۲]. «خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى‏كند، و ارواحى را كه نمرده‏اند نیز به هنگام خواب مى‏گیرد؛ سپس ارواح كسانى كه فرمان مرگشان را صادر كرده نگه مى‏دارد و ارواح دیگرى را (كه باید زنده بمانند) بازمى‏گرداند تا سرآمدى معین؛در این امر نشانه‏هاى روشنى است براى كسانى كه اندیشه مى‏كنند».

و همچنین می‌فرماید: ﴿قُلۡ يَتَوَفَّىٰكُم مَّلَكُ ٱلۡمَوۡتِ ٱلَّذِي وُكِّلَ بِكُمۡ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّكُمۡ تُرۡجَعُونَ ١١﴾[السجدة: ۱۱]. «بگو: فرشته مرگ كه بر شما مامور شده، (روح) شما را مى‏گیرد؛ سپس شما را بسوى پروردگارتان بازمى‏گردانند».

و همچنین می‌فرماید: ﴿حَتَّىٰٓ إِذَا جَآءَ أَحَدَكُمُ ٱلۡمَوۡتُ تَوَفَّتۡهُ رُسُلُنَا وَهُمۡ لَا يُفَرِّطُونَ﴾[الأنعام: ۶۱]. «تا زمانى كه یكى از شما را مرگ فرا رسد؛ (در این موقع) فرستادگان ما جان او را مى‏گیرند؛ و آنها (در نگاهدارى حساب عمر و اعمال بندگان،) كوتاهى نمى‏كنند».

پس خداوند متعال در اینجا بیان كرده است كه یک بار خود خداوند می‌میراند و یک بار فرشتگان، و بالاخره فرستادگان خدا این كار را انجام می‌دهند.

مفسران میان این سه آیه جمع بسته‌اند و گفته‌اند: خداوند متعال فرمان مرگ می‌دهد، و فرشته مرگ همان كسی است كه جان(روح) انسان را می‌گیرد، و سپس ملایكه همراه روح به آسمانها صعود می‌كنند. همچنان كه در حدیث طولانی آمده است، كه ملایكه با بهترین نامها، یا بدترین نامها به او خبر می‌دهند.

ابن عربی می‌گوید: با توجه به تمام احادیث اعلام مرگ كسی سه حالت دارد:

اول: اعلام توسط اهل خانواده و دوستان و نزدیكان و صالحان كه سنت است.

دوم: برگزاری بزرگداشت و همایش جهت فخرفروشی، مكروه است.

سوم: اعلام‌كردن به وسیله نوحه‌خوانی و امثال اینها، حرام است [۳۵۱].

در كفن و دفن شخص مرده باید عجله كرد. تا خانواده او آرام بگیرند و نیز برای آنها رحمت است.

زیرا ابوهریره سروایت كرده است كه پیامبر صفرمود: «در كفن و دفن مرده عجله كنید چون اگر شخص مرده انسان صالحی بوده، بهتر است كه زودتر وی را كفن و دفن كرد، و اگر انسانی غیر از آن بوده، پس این شرى است كه از گردن خود واگذاره‌اید» [۳۵۲].

ابن قیم /بیان كرده، كه از جمله ارشادهای پیامبر صاین است كه: «شخص مرده را هنگام طلوع و غروب آفتاب و هنگامی كه آفتاب در وسط آسمان است، دفن نكنید، و فرموده كه دفن شخص مرده در شب جز برای ضرورت یا مصلحتی كه از حدیث گرفته شده باشد، درست نیست و زجرآور است» [۳۵۳].

ابن قیم /بیان كرده كه از جمله هدایتهای پیامبر صدر مورد همراهی جنازه شخص مرده، چند مورد زیر هستند كه سنت می‌باشند:

۱- همراهی اگر به صورت پیاده بود، باید از جلو جنازه حركت كند.

۲- اگر به صورت سواره بود، باید از پشت سر جنازه باشد.

۳- باید در راه رفتن عجله كرد، چون آهسته راه‌رفتن مكروه است.

۴- همراهان جنازه نباید بنشینند تا جنازه را بر زمین نگذارند» [۳۵۴].

وقتی ترس خروج وقت نماز نباشد، جایز است كه زودتر از نماز واجب، نماز میّت را خواند [۳۵۵].

از ارشادات پیامبر صاست كه در مورد صفت قبر فرموده: باید لحد(شكاف طولی قبر) داشته و در قسمتهای سر و پاها عمیق و وسیع باشد [۳۵۶].

نباید با صدای بلند گریست و نوحه و ندبه خواند، و یا یقه خود را پاره كرد. چون پیامبر صفرموده است: «از ما نیست كسی كه صورت خود را بخراشد، و یقه خود را پاره كند، و یا مثل زمان جاهلیت خوبی یا بدى مرده را بازگو كند» [۳۵۷].

(بازماندگان شخص مرده) باید صبر پیشه گیرند، و صبری كه بخاطر آن ثواب می‌گیرند، صبر در هنگام مشكلات و مصیبت‌ها است. چون پیامبر صفرموده است: «فقط صبر هنگام صدمه و مصیبت بهتر است» [۳۵۸].

گریه‌كردن بر سر قبر منافی صبر است. بخاطر اینكه زنی بر سر قبر گریه می‌كرد و پیامبر صبه او فرمود: «از خدای بترس و صبر داشته باش» [۳۵۹].

همراهی جسد تا بعد از دفن آن مستحب است. چون پیامبر صفرموده است: «كسی كه شاهد جسد باشد و بر آن نماز بخواند یک قیراط ثواب می‌برد، و كسی كه شاهد دفن آن نیز باشد دو قیراط ثواب می‌برد. گفتند دو قیراط چیست؟ فرمود: مثل دو كوه عظیم می‌باشد» [۳۶۰].

ستایش بر شخص مرده و ذكر نیكی‌ها و محاسن وی و یادآوری نكردن بدی‌های او.

چون پیامبر صفرموده است: «مردگان را دشنام ندهید زیرا آنها به نتیجه اعمال خود رسیده‌اند» [۳۶۱].

بعد از دفن مرده برای او طلب بخشش و استغفار كرد. چون از ابن عمر بروایت شده است كه می‌فرماید: «پیامبر صهنگامی كه از دفن مرده‌ای فارغ می‌شود. سر قبر او می‌ایستاد و می‌فرمود: برای برادرتان طلب بخشش كنید و از خداوند بخواهید كه به او پایداری و استقامت بدهد، چون اكنون از او سوال می‌پرسند» [۳۶۲].

وقت و ایام ویژه‌ای برای عزاداری تعیین نشده است. بلكه از زمان مرگ شخص شروع، و قبل از نماز میت، و بعد از آن، و قبل از دفن، و بعد از آن ادامه می‌یابد. و اقدام به عزاداری در حالت شدت مصیبت بهتر است. و بعد از سه روز از مرگ شخص نیز جایز است، چون دلیلی برای محدودكردن آن وجود ندارد.

مستحب است كه با خانواده شخص مرده همكاری كرد و برای آنها غذا تهیه كرد. چون پیامبر صفرموده است: «برای خانواده جعفر غذایی [۳۶۳]تهیه كنید. چون آنها به مصیبت خود مشغول هستند».

عزاداری همراه مصیبت‌دیدگان و همدردی با آنها مستحب است. و باید بگوید كه: «خداوند مرگی را كه به عزیز شما داده است، به همه می‌دهد و هر كس نزد خداوند اجل مشخصی دارد. پس صبر پیشه گیرد، و از خداوند برای او پاداش خیر بخواه» [۳۶۴].

و این گونه سخن گفتن بهترین جمله است و از سخن كسانی كه می‌گویند: «خداوند اجر شما را بیشتر و عزای شما را نیكو گرداند و مرده شما را بیامرزد»، بهتر است.

و بعضی از علما این جمله را(خطاب به بازماندگان مرده) برگزیده‌اند. اما جمله‌ای كه رسول خدا صبرگزیده بهترین است [۳۶۵].

و بعضی علما جهت همدردی با شخصی كه فرزندش مرده است به او می‌گویند: (ناراحت نباش) این فرزند بعضی از شما را وارد بهشت می‌كند. پس سعی كنید كه شما از این كار خودداری كنید، تا همه بدت به بهشت برسد [۳۶۶].

و مردم اجماع دارند كه تا به حال عزاداریی رساتر و مختصرتر از عزاداری شبیب بن شیبه برای مهدی فرزند دخترش(یاقوته) شنیده نشده است.كه گفت: ای امیرالمؤمنین آنچه كه نزد خداوند است برای او بهتر از آن چیزی است كه نزد شماست. و ثواب خداوند نیز برای تو بهتر از اوست، و من از خدا می‌خواهم كه تو را محزون و دچار فتنه نگرداند، و از آن چیزهایی كه اجر دارند به تو ببخشد، و تو را دچار بلا نگرداند، و نعمتی را از تو نگیرد، و شایسته‌تر آن است بر چیزهایی كه ناگزیر از آنها هستی، صبر پیشه كنی [۳۶۷].

ابن قیم /بیان كرده است كه: «از ارشادات پیامبر نیست كه بر هر مرده غایبی نماز خوانده شود، ولی آنچه كه شیخ‌الاسلام ابن تیمیه /برگزیده و ترجیح داده، این است كه قائل به تفصیل شده است و می‌گوید: اگر شخص مرده در جایی كه مرده است بر او نماز خوانده شود، دیگر نماز غایب بر او جایز نیست، ولی در غیر این صورت می‌توان نماز غایب بر او خواند».

هنگامی كه شخص مرده‌ای را جهت نماز خواندن بر او پیش پیامبر صمی‌آوردند، پیامبر صمی‌پرسید آیا شخص مرده مدیون (بدهكار) [۳۶۸]است؟ اگر آن شخص بدهكار نبود، بر او نماز می‌خواند، و اگر بدهكار بود بر او نماز نمی‌خواند، ولی به اصحاب اجازه می‌داد كه بر او نماز بخوانند.

ابن قیم /بیان كرده است در اینكه پیامبر صهنگام ردكردن جنازه‌ای در كنار او ایستاده یا نشسته است، اختلاف روایت وجود دارد و علما نیز در آن اختلاف دارند. و ابن قیم گفته كه اگر پیامبر صایستاده باشد دلیل بر مستحب بودن، و در غیر این صورت دلیل بر جوازبودن آن است [۳۶۹].

صدقه‌دادن به جای شخص مرده در امور مشروع، فرقی نمی‌كند كه این صدقه مال یا دعا باشد. چون پیامبر صفرموده است: «هرگاه كسی فوت كرد عمل وی(از دنیا) قطع می‌شود جز در سه صورت: صدقه‌ای كه همیشگی كه براى خود گذاشته باشد، یا علمی كه به دیگران نفع برساند، یا فرزند صالحی كه برای او دعا كند [۳۷۰].

زیارت قبرها برای پندگرفتن و یادآوری آخرت مشروع است. و هنگام زیارت قبر با دعاهایی كه به ما رسیده‌اند، دعا كند. مثل: «سلام بر شما ای مومنان و مسلمانان، من نیز اگر خدا بخواهد به شما می‌پیوندم، از خداوند برای ما و شما بخشش خواستارم» [۳۷۱].

و جایز است كه هنگام دعا دستها را بلند كرد، اما نه در جهت قبور بلكه در جهت قبله(كعبه) دعا كرد. همچنان كه برای كسانی كه از كنار قبرستان می‌گذرند یا آنهایی كه در قبرستان هستند بر مردگان سلام بفرستند.

با كفش از میان قبر مسلمانان عبور نكند. از عقبه بن عامرسروایت شده است كه پیامبر صفرمود: «اگر بر زغال اخته یا بر روی لبه شمشیر راه بروم، و یا پاهایم را به كفشهایم بدوزند، نزد من بهتر است از اینكه بر قبر مسلمانی راه بروم. و مرا چه می‌شود اگر نیازم را در میان قبرها برآورده كنم یا در میان بازار [۳۷۲].

[۳۵۱] فتح الباری، ابن حجر(۳/۱۱۲). [۳۵۲] به روایت ابوداود (۲۷۲۴). [۳۵۳] زادالمعاد (۱/۱۴۵)، (۳/۱۶-۱۷). - تهذیب السنن (۴/۳۰۸، ۳۰۹). [۳۵۴] زادالمعاد (۱/۱۴۴)، بدائع الفوائد (۴/۹۸)، تهذیب السنن (۴/۳۱۱، ۴/۳۱۵-۳۱۶، ۴/۳۳۷). [۳۵۵] فتاوی اللجنة الدائمة. [۳۵۶] زاد المعاد (۱/۱۴۵-۱۴۶) - تهذیب السنن (۴/۳۳۵، ۳۳۸). [۳۵۷] صحیح الجامع (۵۴۴۱). [۳۵۸] بخاری (۱۲۸۳) و مسلم (۹۲۶). [۳۵۹] همان. [۳۶۰] صحیح الترغیب (۳۴۹۸). [۳۶۱] صحیح الجامع (۷۳۱۱). [۳۶۲] به روایت ابوداود (۲۷۵۸). [۳۶۳] صحیح الجامع (۱۰۱۵). [۳۶۴] به روایت النسائی (۱۷۶۲). [۳۶۵] شرح ریاض‌الصالحین، شیخ محمد بن صالح (۱/۱۵۴). [۳۶۶] بدائع الفوائد (۳/۱۵۷). [۳۶۷] الكامل في التاریخ (۵/۷۳). [۳۶۸] زاد المعاد (۱/۱۴۴-۱۴۵). [۳۶۹] تهذیب السنن (۴/۳۱۲-۳۱۴). زاد المعاد (۱/۱۴۵). [۳۷۰] اگر شخص مرده وصیت كرده باشد كه برای او قربانی كنند، باید كه برای او قربانی كنند، ولی اگر به آن وصیت نكرده باشد، دعا برای او بهتر است. ولی طواف كردن (دور كعبه) براى یكی از نزدیكان مرده، بنابر قول شیخ ابن باز /بهتر است كه آن = =را ترک كرد، چون دلیلی برای آن نیست. ولی بعضی از علما بنا به قیاس صدقه آن را جایز دانسته‌اند، ولی ترک آن محتاطانه‌تر است. [۳۷۱] به روایت مسلم، الكلم الطیب (۱۵۱). [۳۷۲] به روایت ابن ماجه (۱۵۶۷).