* مرور و خلاصه‌ی فصل:
با پیدایی دانشمندانی بسیار از جمله والتر، تاریخ علمی تولد یافت تاریخ کنش متقابل و پیوسته‌ای بین مورخ و حقایق او، و یک بحث بی‌پایان بین گذشته و حال است.این مجموعه، باید به صورت جریانی از حوادث تعریف و تبیین گردد، زیرا تعریف و توصیف وقایع گذشته، اگر به صورت جدا از هم انجام گیرد، بیوگرافی (شرح حال) خواهد بود نه تاریخ». مطالعه‌ی پدیده‌های مرتبط با گذشته حیات اجتماعی از اهمیت بسیاری برخوردار است، دلایل این اهمیت بسیارند:نظریه پیوست،نظریه حضور، نظریه بقا و جابجایی، نظریه انباشت پذیری، نظریه فراگیری.
در خصوص ماهیت پدیده‌های تاریخی باید گفت که غیر زنده‌اند،تکرار ناپذیرند، از ما دورند، تماما در اسناد و مدارک جای نمی‌گیرد، امکان استفاده از روشهایی همچون مشاهده، مصاحبه و... در آنها نیست، امکان مطالعه بی‌واسطه آنها نیست و بالاخره در ابهام جای دارند.
اگر بپرسیم که جامعه شناسی در حیطه‌ی دنیای تاریخ در جستجوی چیست؟باید اذعان داشت که انسان خلاق تاریخ است باامید به دنیای بهتروجامعه شناس نیز می‌تواند دور نمای نزدیک حرکت واقعیتها را ببیند.جامعه‌ای که در بستر تاریخ حرکت می‌کند،واقعیت دارد و درین بین با دید جامعه شناسی و تاریخی تفاوت جوامع با یکدیگر پذیرفته می‌شود یعنی در واقع تاریخ و شناخت تاریخی لازمه شناخت کامل و همه جانبه واقعیتهاست. پس تاریخ را نزدیکتر دانش‌ها به جامعه شناسی می‌دانند و در زبان فرانسه می‌گویند خواهر جامعه شناسی است. برخی، در راه ایجاد راه‌های همکاری تاریخ و جامعه شناسی عقیده دارند که هر یک تبیین خاص خود را ارائه می‌دهد و در نتیجه همکاری و تکمیل متقابل صورت پذیر می‌شود. در نتیجه دو میدان وسیع و مشترک بین تاریخ و جامعه شناسی وجود دارد = تاریخ گرایی وآزمایش گرایی تاریخی.
تبیین تاریخی: تاریخ شناس با تبیین تاریخی از مرزهای تاریخ نگاری فراتر می‌رود و وقایع را تابع عواملی چند می‌داند و تاریخ را صرفا شرح حال زندگی چند امیر نمی‌پندارد.تاریخ زندگینامه‌ی امیران نیست.پدیده‌ی تاریخی منحصر به فرد و تکرار ناپذیر است.تبیین پدیده‌ی تاریخی باید با قرار دادن آن در زمینه یا بستر کل واقعیت صورت پذیرد.باید در شناخت علی پدیده‌ی تاریخی، بازسازی گذشته مورد توجه قرار گیرد.
بازیابی علی: تحقیق تاریخی همانند تحقیق اجتماعی می‌تواند از حد وصف فراتر برود و به آستانه‌های علی دست یابد.
تاریخیت باوری (علیت تاریخی) می‌گوید که چیستی پدیده‌ها و اعمال اجتماعی در تاریخ آنها نهفته است، به نحوی که برای فهم آنها باید تکوین و تحول تاریخی آنها را درک کرد.در توضیحات تکوینی واقعه‌ای که باید توضیح داده شود. به عنوان مرحله‌ی نهایی در توالی وقایعی که منجر به آن شده‌اند عرضه می‌شود. توضیحات تکوینی باید حاوی منبعی غنی از مواد و مطالب توصیفی باشند که در آن خصوصیت یک موجودیت یا واقعه‌ی اجتماعی در آن درج شده باشد.کتاب (اخلاق پروتستان و روح سرمایه داری ماکس وبر) نمونه‌ای عالی از این امر است. در این کتاب سرمایه داری به عنوان محصول تاریخی منحصر به فرد سلسله‌ی به هم مرتبطی از تحولات تاریخی خاص در آموزه و ورزش (کنش) پروتستانی قرن شانزدهم توضیح داده می‌شود.توضیحات علمی اجتماعی خصلت تکوینی دارند.در توضیحات تکوینی تعمیمها فقط در محدوده‌ی دوره‌های زمانی خاص صدق دارند این توضیحات عوامل خاصی را عیان می‌کنند که منجر به برخی تغییرات خاص در گذشته یا حال حاضر شده است و مجموعه‌ی این عوامل وتوضیحات منجر به تبین تاریخی و بازیابی علی می‌شود. مراحل اساسی یک پژوهش تاریخی عبارتند از:
- تعیین، محدود کردن و تعریف مسئله- تدوین فرضیه- جمع آوری و سازمان نبوی اطلاعات- تعیین اعتبار، تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده- تهیه گزارش تحقیق.
ده شیوه پیشنهادی جهت تهیه و تدوین گزارشات تاریخی.
توالی، مقایسه، وابستگی، منشاء و نتیجه، حساسیت در برابر ناهمگونی معانی، تعمیم دهی محدود.
همبستگی، بخش بندی و کلیت، قیاس و بالاخره نتیجه. نباید اصول اساسی در استفاده از روشهای تاریخی را فراموش کرد که شامل اصول زیر است:اصل نسیان، اصل تامل و شک گرایی مثبت (اندیشه دکارت)، اصل استقرار، اصل جامعیت،بازساخت کلی.
چند اصل در زمینه‌ی نقد و ارزشیابی روشها، که روش تاریخی نیز تابع آن است عبارتند از:اصل قدمت، اصل نقصان، اصل ابداع، اصل ابطال پذیری، اصل کثرت و البته مسائل و مشکلاتی هم وجود دارد مانند وجود معمای عینیت، وسوسه تعمیم و پیش بینی، تحمیل نا آگاه زمان خویشتن و عنصر گزینش اما نباید جهات مثبت روشهای تاریخی را که عبارتند ازمنظومه نگری، ضد محیط بودن، صیقل یابی واقعیت و پیوست یا استمرارداشتن را نادیده گرفت.