شبهه: ام کلثوم پس از عمر با چه کسی ازدواج کرد؟
از آن جایى که اهل سنت مى‌دانسته‌اند که امّ‌کلثوم پس از عمر زنده مانده است، براى این که ثابت کنند امّ‌کلثومى بوده، شوهران بسیارى براى وى تراشیده‌اند.
نخستین کسى که از اهل سنت این افسانه را دامن زده، محمد بن سعد زهرى ( متوفاى ۲۳۰ﻫ) در الطبقات الکبرى است. بقیه عالمان اهل سنت نیز چشم بسته و بدون این که به تناقض‌هاى موجود در این نقل توجه کنند، آن را در کتاب‌هاى ذکر کرده‌اند. محمد بن سعد مى‌نویسد:
امّ‌کلثوم، دختر علی بن أبى طالب... که مادرش فاطمه دختر رسول خدا جبود... عمر بن خطاب با او ازدواج کرد، در حالى هنوز به سن بلوغ نرسیده بود! تا زمانى که عمر کشته نشده بود در کنار او به سر مى‌برد و زید بن عمر و رقیه را به دنیا آورد. پس از عمر، با عون بن جعفر بن أبى طالب و پس از آن با محمد بن جعفر ازدواج کرد. هنگامى که محمد بن جعفر از دنیا رفت با برادرش عبد الله بن جعفر پس از حضرت زینب ازدواج کرد...
در این حدیث آمده است که امّ‌کلثوم پس از کشته شدن عمر بن خطاب با پسر عمویش عون بن جعفر پس از عون با برادر او محمد و سپس با عبدالله بن جعفر برادر دیگر آن دو ازدواج کرد، در حالى که راوى فراموش کرده که عون و محمد هر دو در جنگ شوشتر سال ۱۶ یا ۱۷ هجرى در زمان خلیفه دوم کشته شده‌اند، یعنى همسر دوم و سوم امّ‌کلثوم پیش از همسر اول فوت کرده‌اند!.
ابن حجر در الاصابة مى‌گوید:
عون بن جعفر در جنگ شوشتر در زمان عمر شهید شد و هیچ فرزندى از او بر جاى نماند.
و جالب این است که ابن حجر عسقلانى در جاى دیگر از همین کتابش در ترجمه محمد بن جعفر مى‌گوید:
محمد بن جعفر بن ابى طالب بن عبد المطلب... کنیه او ابوالقاسم بود و او پس از عمر، با امّ‌کلثوم دختر علی ازدواج کرده و در تستر شهید شد!.
از قدیم گفته‌اند که دروغگو فراموش کار است. اگر محمد و عون در زمان عمر در جنگ تستر شهید شده‌اند، چگونه پس از عمر دوباره زنده شده و با امّ‌کلثوم ازدواج کرده‌اند؟!!!.
افزون بر این که ازدواج امّ‌کلثوم با عبد الله جعفر شوهر حضرت زینب امکان پذیر نیست و مضمون روایت جمع بین دو خواهر مى‌باشد، زیرا حضرت زینب تا پس از واقعه کربلا زنده و همسر عبد الله بن جعفر بوده است.
و پس از حضرت زینب نیز نمى‌تواند با عبد الله بن جعفر ازدواج کند، زیرا طبق اعتقاد اهل سنت، امّ‌کلثوم در زمان حیات امام حسن ÷در مدینه از دنیا رفته است. مدارک این مطلب را پیش از این بیان کردیم.
برخى دیگر از عالمان اهل سنت که متوجه دروغ بودن ازدواج امّ‌کلثوم با عون و محمد، و عدم سازگارى آن با واقعیت‌هاى تاریخى بوده‌اند، ادعا کرده‌اند که امّ‌کلثوم پس از عمر با عبد الله بن جعفر ازدواج کرده است.
زبیر بن بکار مینویسد:
عمر از دنیا رفته و همسر او امّ‌کلثوم با عبد الله بن جعفر ازدواج کرد اما از او صاحب فرزند نشد.
در حالى که این مطلب را هرگز نمى‌توان پذیرفت، چرا که به اتفاق شیعه و سنى، حضرت زینب سلام الله علیها در زمان امیر مؤمنان ÷با عبد الله بن جعفر ازدواج کرده و تا آخر عمر همسر او بوده است.
جواب:
طبق همین استدلال‌هایی که ایشان دارند ما معتقدیم که ام کلثوم به ازدواج حضرت عبدالله بن جعفر در نیامده که به شرح آن نیز می‌‌پردازیم.
به نظر بلاذری(که قزوینی امانتدار تنها یک قول را از او نقل کرده! آن هم قولی که خود بلاذری قبولش ندارد.)، خبر شهادت آن دو در جنگ شوشتر را ابوالیقظان بصری نقل کرده و این نقل نادرست است. وی دو خبر دیگر در خصوص تاریخ شهادت این دو برادر نقل کرده که بنابر یکی از آنها آن دو در صفین و بنا بر دیگری در کربلا شهید شده‌اند.
بلاذری: «ویقال: إن عون بن جعفر بن أبی طالب وأخاه محمداً قتلا مع علی بن أبی طالب بصفین.
ويقال: إنهما قتلا مع الحسين ‡» [۱۷۴].
اکثر تذکره نویسان می‌نویسند که ام کلثوم فقط با حضرت عمر و محمد و عون ازدواج کرده و بس [۱۷۵].
به این شکل که: ام کلثوم بعد از حضرت عمر با محمد بن جعفر ازدواج کرد و او در جنگ صفین شرکت داشت و در همانجا نیز شهید شد [۱۷۶]و بعد از وی با عون بن جعفر که او در کربلا شهید شد [۱۷۷].
ابن‌فندق شهادت محمد‌بن جعفر را در صفین و در سن بین سی تا چهل سالگی و شهادت عون‌بن جعفر را در کربلا دانسته است [۱۷۸]. علامه امینی شیعی صاحب کتاب الغدیر نیز محمد بن جعفر را از شهدای صفین می‌داند! [۱۷۹]سید خویی نیز او را از شهدای صفین می‌داند! [۱۸۰]ابن عقده کوفی نیز ضمن ذکر ماجرایی، شهادت محمد بن جعفر را در صفین نشان می‌دهد [۱۸۱].
ابن حلی شهادت او (محمد بن جعفر) را در کربلا دانسته است [۱۸۲]ولی تفرشی و بروجردی و ... نظرش را رد کرده و گفته‌اند: او محمد بن جعفر را با محمد بن عبدالله بن جعفر اشتباهی گرفته و صحیحترین قول این است که محمد بن جعفر در صفین شهید شده است [۱۸۳].
زرکلی نیز شهادت وی را در صفین نوشته است [۱۸۴]ابن کثیر نیز نقل می‌کند که وی در زمان حضرت عثمان در قید حیات بوده است [۱۸۵]و همچنین ابن ابی الحدید [۱۸۶]از او در زمان خلافت حضرت علی یاد می‌کند و ملا باقر مجلسی نیز در باب بیعة امیر المومنین ... از او نام برده یعنی او تا آن وقت در حیات بوده [۱۸۷]شیخ طوسی و ابن داوود حلی می‌گویند: او همراه با علی ÷به کوفه آمد [۱۸۸]. و همچنین ابن حاتم عاملی و شیخ جعفر نقدی و ... نیز در ماجرای جنگ جمل از او یاد می‌کنند [۱۸۹].
ابن عنبه مینویسد: «( أولد ) جعفر بن أبي طالب ثمانية بنين وهم عبد الله وعون ومحمد الأكبر ومحمد الأصغر وحميد وحسين وعبد الله الأصغر وعبد الله الأكبر وأمهم أجمع أسماء بنت عميس الخثعمية ( أما محمد ) الأكبر فقتل مع عمه أمير الـمؤمنين علي ( ع ) بصفين، وأما عون ومحمد الأصغر فقتلا مع ابن عمهما الحسين ÷يوم الطف» [۱۹۰].
ابن حجر (که آقای قزوینی تنها قولی که به نفعش بود را نقل کرد ولو ابن حجر آن قول را ترک کرده باشد!) قول واقدی یعنی شهادت در شوشتر را رد کرده .
و می‌گوید: گویند که(محمد بن جعفر) با علی ÷در جنگ صفین شرکت داشته است. دار قطنی گفته است که محمد‌بن جعفر در جنگ صفین حضور داشته و با عبید الله‌بن عمر در میدان نبرد پیکار کرده و هر یک دیگری را کشته است... [۱۹۱]عجیب این است که خود واقدی در کتابش سخن خود را رد می‌کند و از محمد بن جعفر در زمان خلافت حضرت عثمان یاد می‌کند!! [۱۹۲].. مقریزی نیز از محمد و عون نام برده و محمد را بر عون مقدم داشته و مرگ ام کلثوم را زمانی دانسته که همسر عون بوده است [۱۹۳]. و ابن عبدالبر و... نیز محمد بن جعفر را (نه عون را) شوهر دوم ام کلثوم و بعد از حضرت عمر سدانسته‌اند [۱۹۴]. و همچنین ابن حجر می‌گوید: ابوعمر از واقدی ذکر می‌کند که محمد بن جعفر ملقب به ابوالقاسم بوده که بعد از عمر (نه بعد از عون) با ام کلثوم ازدواج کرد [۱۹۵].
شیخ محمد تقی تستری نیز بعد از بررسی نسبتاً دقیق حول شهادت محمد و عون بن جعفر، در مورد عون می‌گوید: عون برادر محمد بن جعفر بوده که همراه حسین بوده و نه خود محمد بن جعفر! [۱۹۶]و هر که مایل است در این مورد بیشتر بداند به کتاب وی مراجعه کند تا روشن شود!! (آقای قزوینی با شما هستم).
سیدعلی‌بن معصوم، مؤلف الدرجات الرفیعة، پس از نقل شهادت محمد‌بن جعفر با واژه «قیل» و نقل سخن صاحب الاستیعاب دایر بر شهادت هر دو برادر در جنگ شوشتر، مینویسد: «قاضی نورالله در مجالس‌المؤمنین نظر استیعاب را ترجیح داده و قبر محمد را در یک فرسخی دزفول از توابع شوشتر دانسته است و این احتمال را مطرح کرده که شاید محمد در شوشتر شهید شده و بدن او به دزفول منتقل شده است. نیز گفته است که محمد‌بن جعفر به افتخار دامادی امام علی ÷و شوهری ام‌کلثوم دست یافته است».
سپس خود نوشته است: «جعفر‌بن ابی‌طالب دو پسر به نام محمد داشته است: یکی محمد اکبر که شوهر ام‌کلثوم بوده و در صفین در رکاب عمویش امام علی ÷شهید شده است. دومی محمد اصغر که در جنگ شوشتر یا در کربلا شهید شده است و مؤلف عمدة الطالب گفته که وی به سن بلوغ نرسیده است. پس روشن شد که شوهر ام‌کلثوم محمد اکبر است و این از قاضی پنهان مانده و گمان کرده که جعفر تنها یک محمد داشته و از این رو قول به شهادت او در شوشتر را ترجیح داده‌است» [۱۹۷].
و همچنین در کتاب شرح الاخبار قاضی نعمان [۱۹۸]اینچنین آمده:
«قال صاحب العمدة: إن جعفر خلف ولدين: محمد الأكبر الذي استشهد في صفين. ومحمد الأصغر استشهد في كربلاء» .
و عون نیز در کربلا و واقعه الطف شهید شد..
ابن عنبه می‌گوید او شهید الطف است [۱۹۹]سید علی خان المدنی نیز می‌گوید: او در الطف همراه حسین ع شهید شد [۲۰۰]حاج حسین شاکری نیز شهادتش را در کربلا و فاجعه الطف می‌داند [۲۰۱]. و تفرشی از او به عنوان اصحاب علی ÷یاد می‌کند [۲۰۲](اصحاب جمل و صفین و نهروان). شیخ علی نمازی شاهرودی نیز شهادتش را سال ۵۷ می‌داند [۲۰۳].
خلاصه اینکه محمد بن جعفر در صفین شهید شد و برادرش، «عون بن جعفر» همراه حضرت حسین ÷در کربلا شهید شد.
و همانطور که گفتیم ام کلثوم ابتدا به ازدواج سیدنا فاروق ÷در آمده و بعد از شهادتش به ازدواج محمد بن جعفر و بعد از شهادتش به ازدواج عون بن جعفر و در نکاح عون بوده که از دنیا رفته‌اند.
چنانکه محب طبری مینویسد:
«وأم كلثوم بنت فاطمة كانت تحت عمر بن الخطاب سفمات عنها فتزوجها بعده محمد بن جعفر بن أبى طالب فمات عنها وتزوجها بعده عون بن جعفر بن أبى طالب وماتت عنده» [۲۰۴]. (اسمی از عبدالله بن جعفر نیست)
و همچنین در ریاض النضره نیز مینویسد: «وأم كلثوم بنت فاطمة كانت تحت عمر بن الخطاب، فمات عنها، فتزوجها بعده محمد بن جعفر بن أبي طالب، فمات عنها فتزوجها بعده عون بن جعفر بن أبي طالب، فماتت عند» [۲۰۵].
و همچنین مقریزی: «ولـما قتل عمر سعن أم كلثوم، تزوجها محمد بن جعفر بن أبي طالب فمات عنها، فتزوجها عون بن جعفر ابن أبي طالب فماتت عنده رحمها الله» [۲۰۶].
شیخ محمد تقی تستری از شیعیان معاصر نیز سخن ابن قتیبه را قبول کرده، به این شکل:
«وفي معارف ابن قتيبة: تزوجها بعد عمر «محمد بن جعفر» فمات عنها، ثم تزوجها «عون بن جعفر» فماتت عنده» [۲۰۷]. یعنی: «ام کلثوم با حضرت عمر سازدواج کرد و بعد از شهادت حضرت فاروق سبا محمد بن جعفر ازدواج کرد و بعد از شهادت وی نیز با عون ازدواج کرد و در نکاح عون بود که فوت کرده است».
عبدالله بن جعفر نیز فقط با زینب ازدواج کرده و همانطور که گفتیم ادعای ازدواج او با ام کلثوم پوچ است و به احتمال قوی اینکه در بعضی اقوال نام زینب و در بعضی ام کلثوم ذکر شده به آن دلیل است که ام کلثوم، دختر فاطمه(ع) (همانطور که از طبرسی و شیخ مفید نقل شد) نام او زینب صغری است .. پس ممکن است که آنها به خیال اینکه عبدالله بن جعفر با زینب صغری ( که همان ام کلثوم باشد) ازدواج کرده، به جای نام زینب کنیه او را نوشته‌اند!... و الله اعلم!.
و خدا را شکر در بالا با ذکر روایات متعدد جواب داده شد که زینب و ام کلثوم هر دو یک نفر نیستند و جالب‌تر اینکه زینب الکبری نام یکی از دخترانش را ام کلثوم گذاشته است که پدرش عبدالله بن جعفر و شوهرش ابان پسر حضرت عثمان ساست! [۲۰۸].
در ضمن آنهایی که شهادت عون و محمد را در تستر دانسته‌اند خودشان نیز ازدواج ام کلثوم با آن دو را هم ذکر کرده‌اند و نتیجتاً آنها چون قول دیگری در مورد شهادت آن دو به آنها نرسیده بوده من باب امانتداری آن را نقل کرده‌اند.
[۱۷۴] انساب الاشراف بلاذری: ص ۳۲۳. [۱۷۵] رجوع شود به ذخائر العقبی: ج ۱ ص۱۱۷ و امتاع الاسماع المقریزی: ج۵ ص ۳۷۰ و اعلام الزرکلی دمشقی ج۶، ص ۶۹ و ریاض النضرة في مناقب عشره ذکر دختران حضرت علی ÷ص ۲۹۸ .. ابن اسحاق نیز همین را گفته ولی عون را بر محمد مقدم داشته و از عبدالله نامی نبرده. و از معاصر رجوع شود به کتاب الفتنة في عهد الخلفاء الراشدین ش: ص ۳۶ و قاموس الرجال الشیخ محمد تقی التستری: ج ۱۲، ص ۲۱۷، این هم از معاصر شیعه بود آقای قزوینی هم از معاصر است!. [۱۷۶] بلاذری: ج۲، ص۲۹۹ـ۳۰۰ و ج۳، ص۹۸، الإصابة: ج۶ ص ۷، اعلام زرکلی: ج۶، ص ۶۹. [۱۷۷] لباب الانساب والالقاب والاعقاب,ابن‌فندق : ج۱، ص۳۶۱ و ۳۹۶ مکتبه المرعشی النجفی, قم. [۱۷۸] لباب الانساب ابن‌فندق: ج۱، ص۳۶۱ و ۳۹۶. [۱۷۹] الغدیر امینی: ج۹، ص ۳۶۸. [۱۸۰] معجم رجال حدیث خویی: ج ۱۶، ص ۱۶۶. [۱۸۱] فضائل أمیر المؤمنین ÷ابن عقدة الکوفی: ص ۹۶. [۱۸۲] رجال ابن داوود حلی: ص ۱۶۷.. البته در حاشیه تصحیح شده. [۱۸۳] نقد الرجال تفرشی: ج ۴، ص۱۵۸،طرائف المقال البروجردی: ج ۲ ص۱۰۷ مکتبة المرعشی، قم، معجم رجال حدیث خویی: ج۱۶، ص۱۶۶ و محمد علی اردبیلی نیز به این اشتباه اشاره می‌کنددر جامع الرواة: ج۲، ص۸۳ مکتبة المرعشی، قم، ایران. [۱۸۴] الزرکلی: ج۶، ص ۶۹. [۱۸۵] البدایة والنهایة: ج ۷ ص .۲۴۸ [۱۸۶] شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: ج ۴، ص۸. [۱۸۷] بحار الانوار: ج ۳۲، ص ۸۵. [۱۸۸] رجال الطوسی : ص ۴۸ و همچنین رجال ابن داوود: ص ۱۶۷. [۱۸۹] الدر النظیم العاملی: ص۳۴۰، الأنوار العلویة جعفر النقدی: ص ۴۵۹،موسوعة الإمام علی بن أبی طالب محمد الریشهری: ج ۵، ص ۱۴۰ و ۱۴۷ و ۱۶۵، و محمد ریشهری به نقل از کتب مناقب ابن آشوب ج ۳، ص۱۵۱ و بحار الانوار مجلسی: ج ۳۲، ص ۸۴ و ۵۶ و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: ج۱۴، ص۸. [۱۹۰] عمدة الطالب ابن عنبة: ص ۳۶. [۱۹۱] الاصابة ابن‌حجر: ج۶، ص۷. و ابوالفرج اصفهانی نیز در کتاب مقاتل الطالبین به نقل از نصر بن مزاحم شهادت محمد بن جعفر را در جنگ صفین به دست عبیدالله بن عمر دانسته. [۱۹۲] فتوح الشام واقدی: ج۲ ص ۳۰۸، دار الجیل. [۱۹۳] امتاع الاسماع مقریزی: ج۵، ص۳۷۰. [۱۹۴] الاستیعاب: ج ۳، ص ۱۳۶۷، الاعلام خیرالدین الزرکلی: ج۶، ص ۶۹، أسد الغابة ابن اثیر: ج۲، ص ۴۸۱.. و التحفة اللطیفة سخاوی: ج ۲ ص۱۳۹ و تاریخ الإسلام ذهبی: ج ۳ ص۳۵۵ .. البته ذهبی در همین کتاب طبق نظرات دیگران ازدواج با هر سه برادر را و عون قبل از محمد را نیز نقل کرده که صحیح نیست. [۱۹۵] الإصابة في معرفة الصحابة: ج ۶، ص ۷. [۱۹۶] قاموس الرجال شیخ محمد تقی تستری: ج ۹، ص ۱۵۹-۱۶۰. [۱۹۷] الدرجات الرفیعه في طبقات الشیعة: ص۱۸۵،شیخ محمد تقی التستری نیز در کتابش چنین بحثی، قاموس الرجال: ج ۹، ص ۱۵۹-۱۶۰ و او شهادت در شوشتر را باطل می‌داند. [۱۹۸] شرح الأخبار القاضی النعمان المغربی: ج ۳، پاورقى ص ۱۹۸. [۱۹۹] عمدة الطالب ابن عنبه: ص ۳۷. [۲۰۰] الدرجات الرفیعة في طبقات الشیعة: ص ۱۸۴. [۲۰۱] العقیلة والفواطم حاج حسین الشاکری (معاصر) ص ۷۵، چاپخانه ستاره. [۲۰۲] نقد الرجال تفرشی: ج ۳، ص ۳۸۲. [۲۰۳] مستدرکات علم رجال الحدیث شیخ علی النمازی: ج۶، ص۱۴۲ . [۲۰۴] ذخائر العقبی محب طبری: ص ۱۱۷. [۲۰۵] ریاض النضره في مناقب عشره، محب طبری .. ذکر دختران حضرت علی ÷ص ۲۹۸. [۲۰۶] امتاع الاسماع المقریزی: ج۵، ص۳۷۰. [۲۰۷] قاموس الرجال، محمد تقی التستری: ج ۱۲، ص ۲۱۷. [۲۰۸] الشیعة وأهل البیت: ۱۴۱. طبقات: ج ۸، ص۴۶۵.. وانظر: الأخوة والأخوات الدارقطنی: ص ۲۹ رقم ۱۵. و الإصابة ابن حجر: رقم ۵۰۸.