۱۲- محقق سبزواری
محمد باقر بن محمد مؤمن خراسانی سبزواری، متوفی ۱۰۹۰ق، عـــالم، حکیم، متکلم اصولی و محدّث اهل سبزوار است، که بعداً در اصفهان ساکن شد و امرش بالا گرفت، تا حدی که شاه عباس دوم صفوی او را به امامت جمعه و جماعت گمارد، و منصب «شیخ الاسلامی» را به وی واگذاشت.
محقق سبزواری که از شاگردان شیخ بهایی است، با ملاّمحسن فیض کاشانی اُلفتی تام و موافقتی تمام داشت، و در بسیاری از مسائل و احکام، با او همداستان بود. وی صاحب ۲۵ کتاب و رساله است، از جمله: شرحی مفصل بر «ارشاد» علاّمۀ حلی، موسوم به «ذخيرة المعاد» که تا آخر احکام حج را شامل می‌شود، همچنین کتاب‌های «کفایة الفقه»، «کفایة الأحکام»، «شرح توحید صدوق» و رساله‌ای درباره وجوب عینی نماز جمعه و بسیاری آثار دیگر [۴۵۵].
وی درباره وجوب پرداخت خمس چنین می‌گوید:
«إن الأخبار الدالة على وجوب «الخُمْس» في الأرباح مُستفيضة، والقول به معروف بين الأصحاب لا سبيل إلى ردِّه. ولكن المُستفاد من عدّة من الأخبار أنه مخصوص بالإمام، أو المُستفاد من كثير منها أنهم ‡أباحوه لشيعتهم... وأما الأخبار الدالة على أنهم ‡أباحوا «الخُمْس» مُطلقاً، أو النوع المذكورة منه، لشيعتهم فكثير» «اخباری که بر ارباح [سود کسب‌ها] دلالت دارد، به حدّ استفاضه است، و قائل بودن بدان در بین علمای شیعه معروف است، و راهی برای ردّ کردن آن نیست، لیکن آنچه از تعدادی از این اخبار استفاده می‌شود، آن است که این خمس، ویژۀ شخص امام است، و از بسیاری از آنها استفاده می‌شود که آن حضرات‡آن را به شیعیان خود [بخشیده و] مباح فرموده‌اند. امّا بسیارند اخباری که دلالت دارند بر آنکه ایشان مطلق خمس و همچنین نوع مذکور آن [یعنی خمس ارباح مکاسب] را به شیعیان خود بخشیده‌اند».
آنگاه حدیث حارث بن مغیره را آورده، سپس سخن شیخ حسن بن زین الدین را، چنان که قبلاً گذشت. پس از آن، اخبار تحلیل را آورده و گفته است:
«واعلم أن بعض هذه الروايات يدلُّ على الترخيص في خُمْس الأرباح وبعضها يدلُّ على التحليل والترخيص من مُطلق «الخُمْس»» «بدان که برخی از این روایات، دلالت می‌کند بر جایز بودنِ تصرف در خمس ارباح، و برخی از آنها دلالت دارد بر حلال بودن و جایز بودنِ تصرف در مطلق خمس [از هر نوع که باشد]».
وی در موضوع تقسیم خمس، پس از نقل اقوال علما می‌نویسد:
«وقد ذكرنا سابقاً ترجيح سقوط خُمْس الأرباح في زمان الغيبة، والمُستفاد من الأخبار الكثيرة السابقة» «ما پیش از این، ترجیحِ ساقط شدن خمس ارباح در زمان غیبت را، که از اخبار بسیاری استفاده می‌شود، ذکر نمودیم».
سپس به اخبار تحلیلیه اشاره کرده و به اشکالات وارد شده بر آن، جواب کافی و شافی می‌دهد.
عدم وجوب خمس از نظر محقق سبزواری مشهور است، تا جایی که مخالفین او، چون شیخ علی بن محمد بن حسن بن زین الدین، وی را به خاطر این فتوی را ملامت کرده‌اند. با اینکه او مصرف آن را در مورد یتیمان و مستمندان و در‌راه‌ماندگان، اَحوَط و اَولی دانسته است. شیخ یوسف بحرانی هم قول به سقوط خمس را از قول وی آورده است [۴۵۶].
[۴۵۵] برای اطلاع بيشتر از احوال وی به کتاب‌های «روضات الجنات» ، «قصص العلماء» و تنقيح المقال: ج۲، ص۸۵ مراجعه کنید. [۴۵۶] الحدائق الناضرة: ج۱۲، ص۴۳۸.