حقوق پدر و مادر از دیدگاه آیات و روایات

بدون تردید احسان و نیکی به والدین کما حقه امکان پذیر نیست،‌ زیرا والدین در زمان کودکی جگرگوشه هایشان از هر نوع نیکی و خیر خواهی نسبت به آنان دریغ نمی‌کردند و از ایجاد هر نوع ناراحتی برای آنان بدور بودند و همیشه از خداوند خواستار صحت و سلامتی و طول عمر و فراوانی نعمت و سرفرازی برای فرزندان خود بودند و از ناراحتی آنان ناراحت شده با قلبی سرشار از مهر و محبت، سکون و آرامش خود را فدای خواسته های آنان می‌کردند و چه بسا مشکلات و گرفتاری‌های طاقت فرسائی را متحمل می‌شدند که جبران آن برای فرزندان غیر ممکن و مستحیل است.

ولی باز هم بر اولاد لازم است حسب وظیفه انسانی و اسلامی جهت رفع گرفتاری و مشکلات والدین سعی و تلاش بی دریغ نموده آستین همت مردانگی را برای هر نوع احسان و نیکی به سوی آنان دراز نمایند، خصوصاً‌ هنگام پیری و ناتوانی زیرا انسان مخلوقی عجول، ظلوم، جهول، ضعیف و ناتوان است و در وقت پیری و عاجزیی حسب فطرت بشری خواسته‌های ش زیاد می‌شود و قدرت اراده و تصمیم گیری، فکر و اندیشه پاسخ منفی می‌دهد لذا در هر کار کوچک و بزرگ به طور مستقیم مداخلت می‌نماید، چون فکر می‌کند در طول زندگی تجربیات زیادی را کسب نموده و اظهار نظرش برای کلیه مردم درست و مناسب با خواسته های جامعه مترقی همگام است،‌ حال آن‌که به نظر فرزندان افکار و تصورات آنان کهنه، پوچ، بی‌مورد و با خواسته های زمان فعلی متضاد است، از اینجا اختلاف و نزاع در میانشان رخ می‌دهد و ممکن است والدین به علت ضعف فکری و کهولت سنی، داد و فریاد بزنند ولی وظیفه شرعی فرزندان سکوت یا سخن نرم و شیرن گفتن است.

خلاصه؛ نیکی و احسان به والدین نه تنها در اسلام بلکه در ادیان الهی گذشته نیز وجود داشته است.

خداوند از بنی اسرائیل عهد و پیمان گرفت تا او را عبادت و به والدین خویش احسان و نیکی نمایند چنانکه می‌فرماید: ﴿وَإِذۡ أَخَذۡنَا مِيثَٰقَ بَنِيٓ إِسۡرَٰٓءِيلَ لَا تَعۡبُدُونَ إِلَّا ٱللَّهَ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَانٗا وَذِي ٱلۡقُرۡبَىٰ﴾[البقرة: ۸۳]. «بیاد آورید هنگامی را که از بنی اسرائیل عهد و پیمان گرفتم که جز خداوند را نپرستید، و با پدر و مادر و خویشاوندان خود احسان و نیکی کنید».

خداوند در ستایش حضرت یحیی به این اکتفا می‌کند که او با والدین خویش بسیار نیکی و احسان می‌کرد.

﴿وَبَرَّۢا بِوَٰلِدَيۡهِ وَلَمۡ يَكُن جَبَّارًا عَصِيّٗا ١٤﴾[مريم: ۱۴]. «و در حق پدر و مادرش بسیار نیکی و احسان می‌کرد و هرگز ستمگر و گناه کار نبود».

پیامبر بزرگوار حضرت عیسی÷بزرگترین صفت خود را احسان به مادر اعلام می دارد:

﴿وَبَرَّۢا بِوَٰلِدَتِي وَلَمۡ يَجۡعَلۡنِي جَبَّارٗا شَقِيّٗا ٣٢﴾[مريم: ۳۲]. «(خداوند مرا) به احسان و نکوئی با مادرم، توصیه نموده و مرا ستمگر و بدبخت نگردانیده است».

و نیز پروردگار جهانیان برای امت اسلامی اعلامیه و پخشنامه عمومی نسبت به احسان و نکوئی با پدر و مادر صادر فرموده است:

﴿۞وَٱعۡبُدُواْ ٱللَّهَ وَلَا تُشۡرِكُواْ بِهِۦ شَيۡ‍ٔٗاۖ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَٰنٗا وَبِذِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينِ وَٱلۡجَارِ ذِي ٱلۡقُرۡبَىٰ﴾[النساء: ۳۶]. «خداوند را پرستش کنید و هیچ چیزی را با او شریک مگردانید با پدر و مادر و خویشاوندان احسان و نکوئی نمائید».

﴿وَوَصَّيۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيۡهِ حُسۡنٗا﴾[العنكبوت: ۸]. «ما انسان را سفارش کردیم تا با پدر و مادرش احسان کند».

﴿وَوَصَّيۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيۡهِ إِحۡسَٰنًا﴾[الأحقاف: ۱۵]. «ما انسان را به احسان و نکوئی در حق پدر و مادر سفارش کردیم».

﴿۞وَقَضَىٰ رَبُّكَ أَلَّا تَعۡبُدُوٓاْ إِلَّآ إِيَّاهُ وَبِٱلۡوَٰلِدَيۡنِ إِحۡسَٰنًاۚ إِمَّا يَبۡلُغَنَّ عِندَكَ ٱلۡكِبَرَ أَحَدُهُمَآ أَوۡ كِلَاهُمَا فَلَا تَقُل لَّهُمَآ أُفّٖ وَلَا تَنۡهَرۡهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوۡلٗا كَرِيمٗا ٢٣ وَٱخۡفِضۡ لَهُمَا جَنَاحَ ٱلذُّلِّ مِنَ ٱلرَّحۡمَةِ وَقُل رَّبِّ ٱرۡحَمۡهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرٗا ٢٤﴾[الإسراء: ۲۳- ۲۴]. «و پروردگار تو مقرر کرد که جز او را مپرستید و به پدر و مادر [خود] احسان کنید اگر یکى از آن دو یا هردو در کنار تو به سالخوردگى رسیدند به آن‌ها [حتى] اوف مگو و به آنان پرخاش مکن و با آن‌ها سخنى شایسته بگوى ـ و از سر مهربانى بال فروتنى بر آنان بگستر و بگو: پروردگارا آن دو را رحمت کن چنانکه مرا در خردى پروردند».

آنچه از آیات مذکور استنباط می‌گردد:

الف: پس از شرک بزرگترین گناه نافرمانی از پدر و مادر است.

ب: احسان به والدین فرض است.

ج: والدین هنگام پیری و عاجزی بیشتر مورد توجه قرار گیرند.

د: کوچک‌ترین چیزی که موجب اذیت و آزار آنان گردد حرام است ولو این‌که کلمه "اف" باشد.

هـ:‌ فریاد و نهیب زدن به آنان حرام است.

و: همیشه به آنان سخن نیکو و زیبا و محترمانه گفته شود.

ز:‌ همیشه با آنان با شفقت و رحمت و مهربانی بر خورد شود.

ح:‌ بر فرزندان لازم است همیشه برای پدر و مادر دعای خیر نمایند.

چون مادر هنگام حمل و زایمان و شیر دادن، پرورش و تربیت فرزندان بسیار ناراحتی، خستگی و بیداری کشیده است و نیز نسبت به پدر از بعضی جهات ضعیف، ناتوان و نیازمندتر است، احتیاج بیشتری به مراقبت احسان و نیکی دارد بنابراین دین مقدس اسلام حق مادر را بر پدر مقدم داشته است.