۹۲- باب: متانت و آرامش
الله متعال می‌فرماید:
﴿وَعِبَادُ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلَّذِينَ يَمۡشُونَ عَلَى ٱلۡأَرۡضِ هَوۡنٗا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ ٱلۡجَٰهِلُونَ قَالُواْ سَلَٰمٗا ٦٣﴾ [الفرقان: ٦٣]
و بندگان پروردگار رحمان، كسانى هستند كه روى زمين با آرامش و فروتنى راه مىروند، و هنگامى كه افراد نادان، آنان را مورد خطاب قرار مىدهند، سلام ـ سخن مسالمتآميزی ـ مىگویند.
۷۰۸- وعن عائشة رضي الله عنها قالت: مَا رَأَيْتُ رسولَ اللهج مُسْتَجْمِعاً قَطُّ ضَاحِكاً حتَّى تُرى مِنه لَهَوَاتُه، إِنَّما كانَ يَتَبَسَّم.[متفقٌ عليه] [صحیح بخاری، ش: ۴۸۲۸؛ و صحیح مسلم، ش: ۸۹۹]
ترجمه: عایشهلمی‌گوید: هرگز رسول‌اللهجرا ندیدم که در خندیدن به‌اندازه‌ای زیاده‌روی کند - و دهانش را باز نماید- که داخل دهانش دیده شود؛ بلکه هنگام خندیدن، فقط تبسم می‌فرمود.
شرح
مؤلفمی‌گوید: «باب: متانت و آرامش».
متانت، ویژگی یا حالتی‌ست که انسان را در چشمِ دیگران، متین و محترم می‌گرداند؛ از این‌رو هرکس او را می‌بیند، به او احترام می‌گذارد و او را گرامی می‌دارد.
آرامش، نیز همین‌گونه است؛ به‌گونه‌ای که انسان، سنگین است و حرکت‌های اضافی و سبک از او دیده نمی‌شود. بلکه در قلب خود آرام است و در گفتار و کردارِ خویش، آرام به‌نظر می‌رسد.
شکی نیست که این دو ویژگی، یعنی متانت و آرامش، جزو بهترین ویژگی‌هایی‌ست که الله به بنده‌اش عنایت می‌کند. زیرا در نبودِ این ویژگی‌ها، انسان، بی‌شخصیت می‌گردد و هیبت و وقار ندارد؛ بلکه با رفتارهای سبکش از چشم مردم می‌افتد. حرکت‌های اضافی و سبک، هم‌خوانی و سنخیتی با آرامش و وقار ندارد؛ بلکه اثری از آرامشِ قلبی و متانت در گفتار و کردار، در آدمِ بی‌قرار دیده نمی‌شود. لذا اگر الله متعال بر بنده‌ای منت بگذارد، او را از این دو ویژگی ارزشمند برخوردار می‌سازد. عجله و شتاب‌زدگی نیز با آرامش و وقار، در تعارض است؛ آدمِ عجول، آرام و قرار ندارد و فقط بگومگو می‌کند! در صورتی که رسول‌اللهجاز بگومگو و کثرت سؤال و نیز هدر دادن مال، نهی فرموده است. کسی که در کارها، درنگ و تأنی ندارد، خطاهای فراوانی از او سر می‌زند و مردم به حرفش اعتماد نمی‌کنند؛ از این‌رو در جرگه‌ی کسانی قرار می‌گیرد که کسی حرفشان را نمی‌پذیرد و از آن استفاده نمی‌کند.
سپس مؤلفبه این آیه استدلال کرده است که اللهﻷمی‌فرماید:
﴿وَعِبَادُ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلَّذِينَ يَمۡشُونَ عَلَى ٱلۡأَرۡضِ هَوۡنٗا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ ٱلۡجَٰهِلُونَ قَالُواْ سَلَٰمٗا ٦٣﴾ [الفرقان: ٦٣]
و بندگان پروردگار رحمان، كسانى هستند كه روى زمين با آرامش و فروتنى راه مىروند، و هنگامى كه افراد نادان، آنان را مورد خطاب قرار مىدهند، سلام ـ سخن مسالمتآميزی ـ مىگویند.
﴿وَعِبَادُ ٱلرَّحۡمَٰنِ﴾، یعنی بندگان پروردگار رحمان، کسانی هستند که الله گسترده مهر، با رحمت خویش بر آنان منت نهاده و به آنان توفیق خیر و نیکی عنایت کرده است؛ لذا روی زمین با آرامش راه می‌روند. یعنی اگر یکی از آن‌ها را ببینی، در حقیقت شخصی را دیده‌ای که در راه رفتنش، سنگین و باوقار است و هیچ عجله یا شتابی زشت و زننده در او دیده نمی‌شود.
﴿وَإِذَا خَاطَبَهُمُ ٱلۡجَٰهِلُونَ قَالُواْ سَلَٰمٗا﴾؛ یعنی در برابرِ سخن یا رفتارِ زشت دیگران، رفتارِ مسالمت‌آمیزی دارند و منظور، گفتنِ لفظِ سلام نیست. به عبارت دیگر، اگر فردِ جاهلی، او را مخاطب قرار دهد و حرفِ ناشایستی به او بزند، واکنش منفی نشان نمی‌دهد؛ بلکه سخن مسالمت‌آمیزی می‌گوید تا از شرش در امان بماند یا به بهترین روش دفاع می‌کند و اگر صلاح بداند، هیچ نمی‌گوید. خلاصه این‌که یا سخنی می‌گوید که با آن در امان می‌ماند؛ زیرا تعامل با آدمِ نادان، مشکل است؛ اگر با او بحث و مجادله کنید، هر آن امکان دارد نسبت به شما بی‌ادبی کند یا سخنِ ناشایستی بگوید و حتی ممکن است به عمل یا موضوعِ نیک و پسندیده‌ای که او را به آن فرا می‌خوانید، دشنام دهد و بدین‌سان به دین و آیین بد بگوید! لذا یکی از توفیق‌های پروردگار رحمان به بندگان نیکش، اینست که وقتی افرادِ نادان، آنان را مورد خطاب قرار می‌دهند، سخن مسالمت‌آمیزی به آن‌ها می‌گویند؛ به عبارت دیگر واکنش سالمی در برابر جهالت‌های افراد نادان دارند و این، باعث می‌شود که خود، از گناه و معصیت، دور بمانند. الله متعال در این آیات ویژگی‌های دیگری هم برای این دسته از بندگانش برشمرده است؛ از جمله این‌که می‌فرماید:
﴿وَٱلَّذِينَ لَا يَشۡهَدُونَ ٱلزُّورَ وَإِذَا مَرُّواْ بِٱللَّغۡوِ مَرُّواْ كِرَامٗا ٧٢﴾ [الفرقان: ٧٢]
و كسانى كه گواهى دروغ نمىدهند و آنگاه كه بر گفتار و كردار لغو و بیهوده مىگذرند، با بزرگوارى و متانت مىگذرند.
منظور از گفتار و کردار بیهوده، گفتار و کرداری‌ست که خیر و شرّی در آن نیست. ﴿مَرُّواْ كِرَامٗا﴾؛ یعنی با متانت و بزرگواری از کنارِ آن می‌گذرند؛ به‌گونه‌ای که خود، به آن آلوده نمی‌شوند و با سلامت، از کنار آن عبور می‌کنند.
پس هر چیزی از سه حالت خارج نیست: یا خیر است؛ یا شر است و یا لغو، یعنی نه خیر و نه شر. بندگان نیک الله، در محل شرارت و بدی حاضر نمی‌شوند و کار ناشایست انجام نمی‌دهند؛ از گفتار و کردار لغو و بیهوده، با بزرگواری و متانت می‌گذرند؛ اما تا می‌توانند از خیر و نیکی، بهره می‌بَرند.
سپس مؤلفحدیث عایشهلرا ذکر کرده است که رسول‌اللهجدر خندیدن زیاده‌روی نمی‌کرد؛ یعنی قهقهه نمی‌زد؛ در نتیجه هنگام خندیدن دهانش را باز نمی‌کرد و داخل دهانش دیده نمی‌شد. بلکه لبخند می‌زد یا هنگامی که می‌خندید، فقط دندان‌های پیشینش دیده می‌شد و این، از وقار و متانتِ پیامبرجبود. از این‌رو کسی که هنگام خندیدن قهقهه می‌زند و دهانش را باز می‌کند، جایگاه و منزلتی نزد مردم ندارد و در نظرشان، خوار و ذلیل است؛ اما کسی که همواره و در جایش تبسم بر لب دارد، محبوب دیگران است و انسان با دیدنش آرامش می‌یابد.