شرح ریاض الصالحین - جلد چهارم

۱۰۷- باب: امر به خوردن از کنارِ ظرف و نهی از خوردن از وسطِ آن

در این‌باره، همان حدیثی‌ست که بخاری و مسلم روایت کرده‌اند و پیش‌تر ذکر شد؛ پیامبرجفرمود: «وكُل ممَّا يليكَ». یعنی: «و از جلوی خود بخور».

۷۴۸- عن ابن عباسب عَنِ النَّبِيِّج قال: «الْبَرَكَةُ تَنْزِلُ وَسَطَ الطَّعَام فَكُلُوا مِنْ حَافَّتَيْهِ ولاَ تَأْكُلُوا مِن وَسَطِهِ».[روایت ابوداود و ترمذي؛ ترمذی گوید: حسن صحیح است.] [صحیح أبی داود، آلبانی، ش: ۳۲۰۶]

ترجمه: ابن‌عباسبمی‌گوید: پیامبرجفرمود: «برکت در وسط غذا نازل می‌شود؛ پس از دو طرفِ آن بخورید و از وسطِ آن نخورید».

۷۴۹- وعن عبدِ الله بن بُسْرٍس قال: كان لِلنَّبِيِّج قَصْعَةٌ يُقالُ لَهَا الْغَرَّاءُ، يحْمِلُهَا أَرْبَعَةُ رِجالٍ، فَلمَّا أَضْحوا وَسَجَدُوا الضُّحى أُتِي بتَلْكَ الْقَصْعَةِ، يعني وقد ثُرِدَ فيها، فالتَفُّوا عليها، فَلَمَّا كَثُرُوا جَثَا رسولُ اللهج فقالَ أَعرابيٌّ: ما هذه الجِلْسةُ؟ قال رسولُ اللّهج: «إِنَّ الله جَعَلَنِي عَبْداً كَرِيماً، ولَمْ يجْعَلْني جَباراً عَنيداً»، ثمَّ قال رسولُ اللهج: «كُلُوا مِنْ حَوَالَيْهَا، وَدَعُوا ذِرْوَتَهَا يُبَارَكْ فيها».[روایت ابوداود با اِسناد نیکو.] [صحیح الجامع، ش: ۴۸۳۳؛ و السلسلة الصحیحة، ش: ۲۱۰۵؛ و صحیح أبی داود، ش: ۳۲۰۷]

ترجمه: عبدالله بن بُسرسمی‌گوید: پیامبرجکاسه‌ای داشت که به آن «غرّاء» گفته می‌شد و چهار مرد آن را حمل می‌کردند. هنگامِ چاشت شد و اصحاب، نماز ضحی (چاشت) خواندند؛ در آن هنگام کاسه را آوردند، در حالی که در آن نان ترید شده بود. اطرافش جمع شدند و چون زیاد گشتند، رسول‌اللهجدو زانو نشست. صحرانشینی گفت: این چه نشستنی‌ست؟ رسول‌اللهجفرمود: «الله، مرا بنده‌ای بخشنده و خوش‌خو قرار داده و مرا متکبر و خودسَر نگردانیده است»؛ آن‌گاه افزود: «از اطراف آن بخورید و بالای آن- یعنی وسطش- را بگذارید تا بابرکت شود».

شرح

این باب که مؤلفدر بخش آداب غذا خوردن گشوده است، به همان موضوعی می‌پردازد که پیش‌تر به آن اشاره کردیم؛ این‌که شایسته است از اطراف ظرف، غذا بخوریم، نه از بالا یا وسطِ آن. چنان‌که در حدیث عبدالله بن عباس و عبدالله بن بسرشبدین نکته تصریح شده است. هم‌چنین هنگامی که دو یا چند نفر با هم غذا می‌خورند، هرکس باید از جلوی خود بخورد.

این‌که پیامبرجفرمود: «برکت در وسط غذا نازل می‌شود»، نشان می‌دهد که وقتی انسان از بالای غذا، یعنی از وسطِ آن بخورد، برکتش از میان می‌رود. علما گفته‌اند: مگر این‌که غذای متنوعی باشد؛ مثلاً گوشت در وسطِ ظرف باشد؛ در این صورت اشکالی ندارد که برای برداشتن گوشتِ مورد علاقه‌ی خود که در وسطِ ظرف است، دست خود را دراز کنید؛ زیرا گوشت یا غذای مورد علاقه‌ی شما فقط در وسطِ ظرف قرار دارد. چنان‌که پیامبرجبرای برداشتن تکه‌های کدو، دستش را این سو و آن سوی ظرف می‌برد.

حدیث عبدالله بن بسرسنشان‌گر مستحب بودن دو رکعت ضحی (چاشت) است؛ زیرا در این روایت آمده است: «هنگامِ چاشت شد و اصحاب، نماز ضحی (چاشت) خواندند». زمان نماز ضحی، از هنگام بالا آمدن خورشید به‌اندازه‌ی یک نیزه، یعنی پانزده پس از طلوع خورشید تا ده دقیقه قبل از زوال آفتاب است. نماز ضحی (چاشت) سنت می‌باشد و چه خوب است که انسان بر آن پای‌بندی کند؛ زیرا همان‌گونه که در حدیث آمده: «هر صبح (هر روز) در برابر هر مفصل انسان، یک صدقه لازم است؛ هر «سبحان‌الله»گفتن، یک صدقه است؛ هر «الحمدلله»گفتن، یک صدقه است؛ هر «لا اله الا الله»گفتن، یک صدقه است؛ هر «الله اکبر»گفتن، یک صدقه است؛ هر امر به معروف، صدقه است؛ هر نهی از منکر، صدقه است؛ و به جای همه‌ی این‌ها، خواندن دو رکعت نماز «ضحی» کافی‌ست». [ر.ک: حدیث شماره‌ی ۱۲۰. [مترجم])] این، نشان می‌دهد که به‌جا آوردن نماز ضحی در هر روز، سنت است.

حدیث عبدالله بن بسرسنشان‌گر این‎ست که انسان نباید هنگام خوردن، تکیه زده باشد؛ بلکه دو زانو یا در حالتی بنشیند که زیاد غذا نخورَد. زیرا پیامبرجدرباره‌ی منع از پُرخوری فرموده است: «مَا ملأَ آدمِيٌّ وِعَاءً شَرّاً مِنْ بَطنِه، فإِنْ كَانَ لا مَحالَةَ، فَثلُثٌ لطَعَامِه، وثُلُثٌ لِشرابِه، وَثُلُثٌ لِنَفَسِهِ». [ر.ک: حدیث شماره‌ی ۵۲۱. [مترجم])] یعنی: «انسان، ظرفی بدتر از شکمش را پُر نمی‌کند؛ و اگر- به خوردن غذای بیش‌تر- ناچار باشد، پس یک‌سوم شکمش را برای غذا، یک‌سوم آن را برای آب و یک‌سوم را برای تنفّس خود، قرار دهد».

شاید کسی بگوید: در این صورت، آدم قبل از نوبتِ بعدیِ غذا، گرسنه می‌شود. می‌گوییم: هر وقت گرسنه شدید، بخورید؛ اما اگر به روش مذکور در این حدیث عمل کنید، معده‌ی شما سبک‌تر و هضم غذا آسان‌تر خواهد بود. این، طبّ نبوی‌ست که وقتی احساس گرسنگی می‌کنید یا میلِ غذا خوردن دارید، بخورید. البته ایرادی ندارد که هر از چند گاهی، شکمِ سیر بخورید؛ زیرا وقتی پیامبرجاز ابوهریرهسخواست که از اصحاب صفه پذیرانی کند و ظرفِ شیر را یکی پس از دیگری به آن‌ها بدهد، در پایان به وی فرمود: «بنشین و بنوش». و ابوهریره نشست و نوشید. دوباره فرمود: «بنوش». و ابوهریرهسنوشید؛ و پیامبرجهم‌چنان می‌فرمود: «بنوش»، تا این‌که ابوهریرهسگفت: «نه؛ سوگند به ذاتی که شما را به‌حق مبعوث کرده است، دیگر راه ندارد و نمی‌توانم». یعنی آن‌قدر خورده‌ام که دیگر، جا ندارم. [ر.ک: حدیث شماره‌ی ۵۰۷. [مترجم])] البته شایسته است که در خوردن، بیش‌تر مطابق این رهنمود نبوی عمل کنید که یک‌سوم شکم را برای غذا، یک‌سوم آن را برای آب و یک‌سوم را برای تنفّس خود، قرار دهید.