شرح ریاض الصالحین - جلد چهارم

۱۱۰- باب: غذا خوردن به صورت دسته‌جمعی

۷۵۹- عن أبي هريرةس قال: قال رسولُ اللهج: «طَعَامُ الإثْنَيْنِ كافِي الثَّلاثَةِ، وَطَعَامُ الثَّلاثَةِ كافِي الأَربعَةِ».[متفقٌ عليه] [صحیح بخاری، ش: ۵۳۹۲؛ و صحیح مسلم، ش: ۲۰۵۸. [این حدیث، پیش‌تر به‌شماره‌ی ۵۷۰ ذکر شد. (مترجم)])]

ترجمه: ابوهریرهسمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: «خوراکِ دو نفر برای سه نفر کافی‌ست و خوراک سه نفر، برای چهار نفر».

۷۶۰- وَعَنْ جابرٍس قال: سَمِعْتُ رسولَ اللهج يَقُول: «طَعامُ الوَاحِدِ يَكْفي الإثْنَيْنِ، وَطَعَامُ الإثْنَيْنِ يَكْفي الأربعةَ، وطعامُ الأرَبَعةِ يَكْفي الثَّمانِيَةَ».[روایت مسلم] [صحیح مسلم، ش: ۲۰۵۹. [این حدیث، پیش‌تر به‌شماره‌ی ۵۷۰ ذکر شد. (مترجم)])]

ترجمه: جابرسمی‌گوید: از رسول‌اللهجشنیدم که می‌فرمود: «خوراک یک نفر، برای دو نفر و خوراک دو نفر، برای چهار نفر و خوراک چهار نفر، برای هشت نفر کافی‌ست».

شرح

این احادیث، حاویِ چند نکته است:

نکته‌ی نخست: پسندیده است که انسان با سه انگشت غذا بخورد: میانی، اشاره و شَست. زیرا این، نشانه‌ی تواضع و کم‌خوری‌ست. البته این، درباره‌ی غذاهایی‌ست که می‌توان با سه انگشت خورد؛ اما در غذاهایی مانند برنج که سه انگشت کافی نیست، ایرادی ندارد که از انگشتان بیش‌تری ا‌ستفاده کنید. در مواردی که خوردن با سه انگشت ممکن است، باید مطابق سنت پیامبرجعمل کنیم.

نکته‌ی دوم: پسندیده است که انسان پس از پایان غذا، پیش از آن‌که دستش را با دستمال پاک کند، انگشتان خود را بلیسد؛ چنان‌که پیامبرجبه لیسیدن انگشتان یا لیساندن آن به دیگران دستور داده است. این‌که انسان، خود انگشتانش را بلیسد، روشن است؛ اما می‌توان آن را به دیگران نیز لیساند. مانند زن و شوهری که به‌خاطر محبت و پیوند محکمی که با یکدیگر دارند، به‌سادگی این کار را انجام می‌دهند. برخی از مردم می‌گویند: «امکان ندارد پیامبرجچنین چیزی گفته باشد؛ مگر می‌شود انسان انگشتِ کسی دیگر را بلیسد؟» می‌گوییم: هرچه پیامبرجگفته، حق است و امکان ندارد که پیامبرجدستوری بدهد که غیرممکن باشد؛ بلکه انجامِ چنین عملی، ممکن است. هم‌چنین گاه انسان انگشتان فرزندان کوچکش را پس از این‌که غذا می‌خورند، می‌لیسد و این، ممکن است. لذا لیسیدنِ انگشتان یا لیساندن آن به دیگران، هم سنت است و هم ممکن. ضمن این‌که این دستور، منحصر به لیساندن نیست؛ بلکه فرمود: خود بلیسد یا به دیگران بلیساند. از این‌رو نمی‌توان این را دستوری دشوار قلمداد کرد.

پیامبرجفرمود: «شما نمی‌دانید که برکت در کدام قسمت غذایتان است». چه‌بسا برکت در همین اندک غذایی باشد که در انگشتان ما قرار دارد و آن را می‌لیسیم. حتی از برخی از پزشکان نقل می‌شود که لیسیدن انگشتان پس از صرف غذا، مفید است و به هضم غذا کمک می‌کند. چه این‌گونه باشد و چه نباشد، چیزی که برای ما مهم است، فرمان‌برداری از پیامبرجو عمل کردن به سنت و رهنمود اوست.

نکته‌ی سوم: شایسته است که انسان بشقاب، کاسه و ظرف غذا را با انگشتان خود پاک کند و بلیسد. لذا پس از پایان غذا، مطابق دستور پیامبرجظرف غذای خود را با انگشتان خود به‌گونه‌ای بلیسید که هیچ غذایی در اطراف آن نمانَد؛ زیرا نمی‌دانید که برکت در کدام قسمت از غذای شماست.

متأسفانه مردم بدون اجرای این سنت، از سرِ سفره کنار می‌روند و مشاهده می‌شود که مقداری غذا در اطراف ظرف وجود دارد. علتش این‎ست که از این سنت بی‌اطلاع هستند. اگر اهل علم با عموم مردم هم‌سفره شوند و این سنت و سایر سنت‌های خوردن و آشامیدن را به آن‌ها تعلیم دهند، دیری نمی‌پاید که این سنت‌ها نهادینه می‌شود. امید است که الله متعال ما را ببخشد؛ به‌راستی که ما نسبت به سنت‌ها کوتاهی می‌کنیم و این، با دعوت به سوی حق، تعارض دارد.

نکته‌ی چهارم:‌ وقتی لقمه‌ای از دست انسان می‌افتد، نباید آن را رها کند؛ بلکه آن را بردارد و خاک و خاشاکش را پاک نماید؛ زیرا انسان مجبور نیست چیزی بخورَد که دوست ندارد یا برایش زیان‌آور است. لذا خاک و خاشاکش را پاک کند و سپس آن را بخورَد. چرا؟ زیرا پیامبرجفرموده است: «و آن را برای شیطان نگذارد». زیرا شیطان در هر کاری که انسان انجام می‌دهد، نزدش حاضر می‌شود؛ هنگام غذا خوردن، هنگام آشامیدن، و حتی هنگامی که با همسرش هم‌بستر می‌گردد تا بدین‌سان با او در این کارها شریک شود! چنان‌که در قرآن کریم آمده است:

﴿قَالَ ٱذۡهَبۡ فَمَن تَبِعَكَ مِنۡهُمۡ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَآؤُكُمۡ جَزَآءٗ مَّوۡفُورٗا ٦٣ وَٱسۡتَفۡزِزۡ مَنِ ٱسۡتَطَعۡتَ مِنۡهُم بِصَوۡتِكَ وَأَجۡلِبۡ عَلَيۡهِم بِخَيۡلِكَ وَرَجِلِكَ وَشَارِكۡهُمۡ فِي ٱلۡأَمۡوَٰلِ وَٱلۡأَوۡلَٰدِ وَعِدۡهُمۡۚ وَمَا يَعِدُهُمُ ٱلشَّيۡطَٰنُ إِلَّا غُرُورًا ٦٤﴾ [الإسراء: ٦٣، ٦٤]

(پروردگار به ابلیس) فرمود: برو؛ آن دسته از آدمی‌زادگان که از تو پیروی کنند، به راستی که دوزخ، کیفر سخت و کامل شما خواهد بود. هر کدامشان را که توانستی، با صدایت (به سوی معصیت) برانگیز و با سربازان سواره و پیاده‌ات بر آنان حمله‌ور شو و در اموال و فرزندان، خودت را شریکشان بگردان و به آنان وعده‌ بده؛ و شیطان، به آنان فقط وعده‌ی دروغین می‌دهد.

اگر هنگام غذا خوردن «بسم‌الله»بگویید، شیطان را از خوردن منع کرده‌اید و دیگر نمی‌تواند در غذا خوردن با شما شریک شود؛ اما اگر بسم‌الله نگویید، با شما شریک می‌گردد. هم‌چنین هنگامی که با گفتن بسم‌الله او را از خوردن منع می‌کنید، در انتظار می‌‌نشیند تا لقمه‌ای از دستتان بیفتد؛ اگر آن را بردارید، پس از آنِ شماست و اگر رهایش کنید، شیطان آن را می‌خورَد. لذا اگرچه در غذا خوردن با شما شریک نشد، اما در لقمه‌ای از دستتان افتاد، خود را شریکتان کرد. پس در این‌باره نیز او را در تنگنا قرار دهید و وقتی لقمه‌ای غذا یا دانه‌ای خرما و امثال آن از دستتان می‌افتد، آن را بردارید و خاک و خاشاکش را پاک کنید و آن را بخورید و برای شیطان نگذارید.

نکته‌ی پنجم: این‎ست که آیا باید پس از خوردن چیزهایی چون نان، برنج و امثال آن وضو بگیریم یا نه؟ برخی از علما گفته‌اند: هرکس چیزی بخورد که روی آتش پخته می‌شود، بر او واجب است که وضو بگیرد. دلیلشان این‎ست که پیامبرجبه وضو گرفتن پس از خوردن چنین خوراک‌هایی دستور داده است. اما دیدگاهِ صحیح، این‎ست که واجب نیست؛ چنان‌که در حدیث جابرسکه مؤلفذکر کرده و در «صحیح بخاری» نیز آمده است: این عمل، واجب نیست؛ بلکه سنت می‌باشد. یعنی بهتر و افضل، این‎ست که وقتی چیزی خوردیم که روی آتش پخته شده بود، حتی اگر وضو داشتیم، دوباره وضو بگیریم. البته وضو گرفتن واجب نیست. زیرا آن‌چه از پیامبرجثابت شده، این‎ست که این بزرگوار وضو گرفتن پس از خوردنِ خوراکِ پخته‌شده بر روی آتش را ترک نموده و به این عمل پای‌بندی نکرده است.

شخصی، از رسول‌اللهجپرسید: آیا پس از خوردن گوشت شتر، وضو بگیریم؟ فرمود: «بله». آن شخص، سؤال کرد: آیا پس از خوردن گوشت گوسفند، وضو بگیریم؟ فرمود: «إِنْ شِئْت». [صحیح مسلم، ش: ۱۴۶۹] یعنی: «اگر بخواهی...». زیرا اگر کسی در حالِ وضو، گوشت شتر بخورد، وضویش می‌شکند و باید وضو بگیرد. اما شستن شرمگاه واجب نیست؛ زیرا ادرار و مدفوع نکرده است. فقط وضو گرفتن، واجب می‌باشد. لذا اگر کسی وضو داشت و گوشت شتر خورد، بر او واجب است که برای نماز، وضو بگیرد؛ فرقی نمی‌کند که این گوشت، نیم‌پخته بوده یا به‌طور کامل پخته است؛ هم‌چنین فرقی نمی‌کند که این گوشت، از کدام قسمت شتر باشد: جگر، قلب، گوشت بدون چربی، شش و سیرابی و امثال آن؛ یعنی خوردن گوشت شتر از هر جای بدنش که باشد، وضو را می‌شکند. زیرا پیامبرجبدون این‌که هیچ قسمتی را مستثنا کند، به وضو گرفتن پس از خوردن گوشت شتر، دستور داده است.

کتاب «ریاض‌الصالحین»، کتابی جامع و سودمند می‌باشد و به‌راستی بوستان نیکوکاران و گلشن صالحان است و در آن انواع گل‌ها و گیاهان زیبا و باطراوت وجود دارد. آری؛ این کتاب، حاوی مسایل علمی و نکات و آدابی‌ست که در کم‌تر کتابی دیده می‌شود.