شرح ریاض الصالحین - جلد چهارم

۱۵۲- باب: آن‌چه نزدِ جنازه گفته‌ می‌شود و آن‌چه وابستگان مُرده می‌گویند

۹۲۵- عن أُم سَلَمةل قالت: قَالَ رسول اللهج: «إِذَا حَضَرتُمُ المَرِيضَ أَو المَيِّتَ، فَقُولُوا خَيْراً، فَإنَّ المَلائِكَةَ يُؤَمِّنُونَ عَلَى مَا تَقُولُونَ»؛ قالت: فَلَمَّا مَاتَ أَبُو سلَمة أتَيْتُ النَّبِيَّج فَقُلتُ: يَا رسولَ الله، إنَّ أَبَا سَلَمَة قَدْ مَاتَ؛ قَالَ: «قُولِي: اللهمَّ اغْفِرْ لِي وَلَهُ، وَأعْقِبْنِي مِنْهُ عُقْبى حَسَنَةً». فقلتُ، فَأعْقَبنِي اللهُ مَنْ هُوَ خَيْرٌ لِي مِنْهُ: مُحَمَّداًج.[روایت مسلم با شک در این‌که فرمود: «إِذَا حَضَرتُمُ المَريضَ»یا «إِذَا حَضَرتُمُ المَيِّتَ»؛ اما ابوداود و و دیگران، بدون شک در الفاظ، با لفظ «الميت»روایت کرده‌اند.] [صحیح مسلم، ش: ۹۱۹]

ترجمه: ام‌سلمهلمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: «وقتی بر بالینِ بیمار - یا مُرده- حاضر شدید، سخنان و دعاهای نیک بگویید؛ زیرا فرشتگان بر دعای شما آمین می‌گویند». ام‌سلمهلمی‌گوید: هنگامی‌که ابوسلمهسدرگذشت، نزدِ پیامبرجآمدم و عرض کردم: ای رسول‌خدا! ابوسلمه درگذشت. فرمود: «بگو: اللهمَّ اغْفِرْ لِي وَلَهُ، وَأعْقِبْنِي مِنْهُ عُقْبى حَسَنَةً». [ترجمه‌ی دعا: «یا الله! من و او را بیامرز و جای‌گزین خوبی به جای او به من عطا فرما»] من، این دعا را گفتم؛ پس الله برای من، بهتر از او،- یعنی محمدج- را جای‌گزین کرد.

۹۲۶- وعنها قالت: سَمِعْتُ رسولَ اللهج يقول: «مَا مِنْ عَبْدٍ تُصيبُهُ مُصِيبَةٌ، فَيَقُولُ: إنّا للهِ وَإنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، اللهمَّ اؤْجُرْنِي فِي مُصِيبَتي وَأَخْلِفْ لِي خَيراً مِنْهَا، إِلا أَجَرَهُ اللهُ تَعَالَى في مُصِيبَتِهِ وَأخْلَفَ لَهُ خَيْراً مِنْهَا». قالت: فَلَمَّا تُوُفِّيَ أَبُو سَلَمَة قلتُ كَمَا أمَرَنِي رسول اللهج فَأخْلَفَ اللهُ لِي خَيْراً مِنْهُ رسولَ اللهج.[روایت مسلم] [صحیح مسلم، ش: ۹۱۸]

ترجمه: ام‌سلمهلمی‌گوید: از رسول‌اللهجشنیدم که می‌فرمود: «هر بنده‌ای که مصیبتی به او برسد و بگوید: "إنّا للهِ وَإنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، اللهمَّ اؤْجُرْنِي فِي مُصِيبَتي وَأَخْلِفْ لِي خَيراً مِنْهَا"، [ترجمه‌ی دعا: «ما، از آنِ الله هستیم و به سوی او بازمی‌گردیم؛ یا الله! به‌خاطرِ مصیبتم، به من پاداش بده و جای‌گزینی بهتر از آن، به من عنایت کن»] الله متعال به‌خاطرِ مصیبتش به او اجر می‌دهد و جای‌گزینی بهتر از آن، به او عنایت می‌کند». ام‌سلمهلمی‌گوید: هنگامی که ابوسلمهسدرگذشت، همان‌گونه که رسول‌اللهجبه من فرموده بود، این دعا را گفتم؛ لذا الله برای من، بهتر از ابوسلمه، یعنی رسول‌اللهجرا جای‌گزینش کرد.

۹۲۷- وعن أَبي موسىس أنَّ رسول اللهج قَالَ: «إِذَا مَاتَ وَلَدُ العَبْدِ، قَالَ اللهُ تَعَالَى لِمَلائِكَتِهِ: قَبَضْتُمْ وَلَدَ عَبْدِي؟ فيقولونَ: نَعَمْ. فيقولُ: قَبَضْتُمْ ثَمَرَة فُؤَادِهِ؟ فيقولونَ: نَعَمْ. فيقولُ: فمَاذَا قَالَ عَبْدِي؟ فيقولونَ: حَمِدَكَ وَاسْتَرْجَعَ. فيقول اللهُ تَعَالَى: ابْنُوا لِعَبْدِي بَيْتاً في الجَنَّةِ، وَسَمُّوهُ بَيْتَ الحَمْدِ».[ترمذي این حدیث را روایت کرده و گفته است: حدیثی حسن می‌باشد.] [السلسلة الصحیحة، از آلبانیش: ۱۴۰۸]

ترجمه: ابوموسیسمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: «هرگاه فرزند بنده(ی مومن) می‌میرد، الله متعال به فرشتگانش می‌فرماید: فرزندِ بنده‌ام را گرفتید؟ پاسخ می‌دهند: آری. می‌فرماید: ثمره‌ی دلِ او را گرفتید؟ می‌گویند: بله. می‌فرماید: بنده‌ام چه گفت؟ پاسخ می‌دهند: حمد و ستایش تو را به‌جای آورد و﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ﴾گفت. [یعنی الحمدلله و ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ﴾گفت] الله متعال می‌فرماید: خانه‌ای در بهشت برای بنده‌ام بسازید و آن‌را خانه‌ی حمد بنامید».

۹۲۸- عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَس: أَنَّ رَسُولَ اللهج قَالَ: «يَقُولُ الله تَعَالَى: مَا لِعَبْدِي الْمُؤْمِنِ عِنْدِي جَزَاءٌ إِذَا قَبَضْتُ صَفِيَّهُ مِنْ أَهْلِ الدُّنْيَا ثُمَّ احْتَسَبَهُ إِلاَّ الْجَنَّةُ».[روایت بخارى] [صحیح بخاری، ش: ۶۴۲۴. [این حدیث پیش‌تر به‌شماره‌ی ۳۳ ذکر شد. (مترجم)])]

ترجمه: ابوهريرهسمی‌گويد: رسول‌اللهجفرمود: «الله متعال می‌فرمايد: هرگاه يکي از عزيزان بنده‌ی مؤمنم را در دنيا از او می‌گیرم و او به امید اجر و ثواب صبر می‌کند، نزد من پاداشي جز بهشت ندارد».

۹۲۹- وعن أسَامَة بن زَيدٍل قَالَ : أرْسَلَتْ إحْدى بَنَاتِ النَّبيِّج إِلَيْهِ تَدْعُوهُ وَتُخْبِرُهُ أنَّ صَبِيَّاً لَهَا - أَوْ ابْناً - في المَوْتِ؛ فَقَالَ للرسول: «ارْجِعْ إِلَيْهَا، فَأخْبِرْهَا أنَّ للهِ تَعَالَى مَا أخَذَ وَلَهُ مَا أعْطَى، وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِأجَلٍ مُسَمّى، فَمُرْهَا: فَلْتَصْبِرْ وَلْتَحْتَسِبْ». وذكر تمام الحديث.[متفق علیه] [صحیح بخاری، ش: (۱۲۸۴، ۷۳۷۷)؛ و صحیح مسلم، ش: ۹۲۳]

ترجمه: اسامه بن زیدلمی‌گوید: یکی از دخترانِ پیامبرج، پیکی برای پدرش فرستاد که از ایشان بخواهد که پیشِ وی بروند و به آن بزرگوار خبر دهد که کودک یا پسرش، در حالِ مرگ است. رسول‌الله جبه قاصد دخترش فرمود: «نزدِ دخترم باز گرد و به او بگو: آن‌چه الله متعال می‌گیرد، از آنِ اوست و آن‌چه می‌دهد نیز از آنِ اوست و همه، نزد او مهلت و زمان مشخّصی دارند. به او امر کن که صبر نماید و اميد ثواب داشته باشد».

شرح

این احادیث درباره‌ی سخنانی‌ست که نزدِ جنازه گفته می‌شود؛ یعنی هنگامی‌که انسان عزیزی را از دست می‌دهد. پیش‌تر دو حدیث گذشت که ام‌سلمهلهنگامِ وفاتِ شوهرش، ابوسلمهساین دعا را گفت: "إنّا للهِ وَإنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، اللهمَّ اؤْجُرْنِي فِي مُصِيبَتي وَأَخْلِفْ لِي خَيراً مِنْهَا"[ترجمه‌ی دعا: «ما، از آنِ الله هستیم و به سوی او بازمی‌گردیم؛ یا الله! به‌خاطرِ مصیبتم، به من پاداش بده و جای‌گزینی بهتر از آن، به من عنایت کن»]؛ و الله متعال، جای‌گزینی بهتر از ابوسلمه، یعنی محمدجرا به ام‌سلمهلداد.

و اما در این سه حدیث بدین نکته اشاره شده است که وقتی، فرزندِ بنده‌ی مومن می‌میرد و بنده‌ی مؤمن الحمدلله و ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ﴾می‌گوید، الله متعال در عوضش بهشت را به او می‌دهد؛ همان‌گونه که در حدیث آمده است: «هرگاه فرزند بنده‌ی مومن می‌میرد، الله متعال به فرشتگانش می‌فرماید: فرزندِ بنده‌ام را گرفتید؟ پاسخ می‌دهند: آری. می‌فرماید: ثمره‌ی دلِ او را گرفتید؟ می‌گویند: بله». به‌یقین اللهﻷخود این‌را می‌داند؛ اما سؤالش از آن جهت است که فضیلتِ این بنده را نمایان سازد. لذا «می‌فرماید: بنده‌ام چه گفت؟ پاسخ می‌دهند: حمد و ستایش تو را به‌جای آورد و﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ﴾گفت». به عبارت دیگر: الحمدلله و ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّآ إِلَيۡهِ رَٰجِعُونَ﴾گفت. «الله متعال می‌فرماید: خانه‌ای در بهشت برای بنده‌ام بسازید و آن‌را خانه‌ی حمد بنامید».

حمد و ستایشِ الله در سختی‌ها، نشان‌گر شکیبایی و تسلیم بودن بنده در برابر قضا و قدر الاهی‌ست؛ از این‌رو اللهﻷبنده‌ی شکیبا، در سختی‌ها الحمدلله می‌گوید. هرگاه مصیبت یا امر ناخوشایندی به پیامبرجمی‌رسید، می‌فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ»[حمد و ستایش در همه حال، ویژه‌ی الله متعال است] و چون امرِ خوشایندی به او می‌رسید، می‌فرمود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِحَاتِ». [صحیح است؛ ر.ک: صحیح الجامع، از آلبانیش: ۴۶۴۰] یعنی: «حمد و ستایش، از آنِ الله است که به لطفش نیکی‌ها به انجام می‌رسد». لذا اگر مسأله‌ای خوشحال‌کننده‌ای برای شما پیش آمد، بگویید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي بِنِعْمَتِهِ تَتِمُّ الصَّالِحَاتِ»و اگر مسأله‌ای ناخوشایندی بود، بگویید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ».

پیامبرجهم‌چنین خبر داده است که: «وقتی الله متعال، فرزندِ کسی را می‌گیرد و او به امید پاداش الاهی صبر می‌کند، الله متعال در عوضش بهشت را به او می‌دهد». چنان‌که در روایت بخاری آمده است: پیامبرجفرمود: «الله متعال می‌فرمايد: هرگاه يکي از عزيزان بنده‌ی مؤمنم را در دنيا از او می‌گیرم و او به امید اجر و ثواب صبر می‌کند، نزد من پاداشي جز بهشت ندارد». منظور از عزیزِ هر کسی، پدر و مادر، یا فرزند، همسر و امثالِ آن‌هاست.

و اما در سومین حدیث آمده است: یکی از دخترانِ پیامبرج، پیکی برای پدرش فرستاد که از ایشان بخواهد تا پیشِ وی بروند و به آن بزرگوار خبر دهد که کودک یا پسرش، در حالِ مرگ است. رسول‌الله جبه قاصد دخترش فرمود: «نزدِ دخترم باز گرد و به او بگو: آن‌چه الله متعال می‌گیرد، از آنِ اوست و آن‌چه می‌دهد نیز از آنِ اوست و همه، نزد او مهلت و زمان مشخّصی دارند. به او امر کن که صبر نماید و اميد ثواب داشته باشد». لذا بهترین دعا برای تسلیت گفتن به داغ‌دیده یا مصیبت‌زده، این است که به او بگوییم: «إنَّ للهِ مَا أخَذَ وَلَهُ مَا أعْطَى، وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِأجَلٍ مُسَمّى، اصْبِرْ وَاحْتَسِبْ».