شرح ریاض الصالحین - جلد چهارم

۱۴۲- باب: مستحب بودن دعا برای کسی که هنگامِ عطسه زدن «الحمدلله» بگوید و ناپسند بودن دعا برای کسی که هنگامِ عطسه زدن «الحمدلله» نگوید؛ و بیانِ آداب دعا برای عطسه‌زننده و نیز آداب عطسه زدن و خمیازه کشیدن

۸۸۳- عن أبي هريرةس أنَّ النَّبِيَّج: «إنَّ الله يُحِبُّ الْعُطاسَ وَيَكْرَهُ التَّثَاؤُبَ، فَإذَا عَطَس أحَدكُم وَحَمِدَ اللّهَ تعالى كانَ حقًّا عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ سَمِعَهُ أن يَقُولَ لَهُ يَرْحَمُكَ الله وأمَّا التّثاؤُبُ فإنَّما هُوَ مِنَ الشَّيطانِ، فَإذا تَثَاءَبَ أَحَدُكُمْ فَلْيَرُدَّهُ مَا اسْتَطَاعَ، فَإنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا تَثَاءَبَ ضَحِكَ مِنْهُ الشَّيطانُ».[روایت بخاري] [صحیح بخاری، ش: ۶۲۲۳]

ترجمه: ابوهریرهسمی‌گوید: پیامبرجفرمود: «الله، عطسه را می‌پسندد و خمیازه را نمی‌پسندد؛ هریک از شما عطسه زد و "الحمدلله"گفت، بر هر مسلمانی که آن‌را می‌شنود، لازم است که به او بگوید: "يَرْحَمُكَ الله". اما خمیازه از سوی شیطان است؛ لذا هریک از شما را خمیازه گرفت، تا آن‌جا که می‌تواند آن‌را برگردانَد. زیرا وقتی یکی از شما خمیازه می‌کشد، شیطان به او می‌خندد».

۸۸۴- وَعَنْهُ عَنِ النَّبِيِّج: «إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ فَلْيَقُلْ: الْحَمْدُ لله، وَلْيَقُلْ لَهُ أَخُوهُ أَوْ صَاحِبُهُ: يَرْحَمُكَ الله، فإذا قال لَهُ: يَرْحَمُكَ الله فَلْيَقُلْ: يَهْدِيكُمُ اللّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ».[روایت بخاري] [صحیح بخاری، ش: ۶۲۲۴]

ترجمه: ابوهریرهسمی‌گوید: پیامبرجفرمود: «هرگاه یکی از شما عطسه زد، باید بگوید: "الْحَمْدُلِلّه"و برادر یا دوستش به او بگوید: "يَرْحَمُكَ‌الله"و چون (برادر یا دوستش) به او "يَرْحَمُكَ‌الله"گفت، عطسه‌زننده بگوید: "يَهْدِيكُمُ اللّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ"». [یعنی: الله، شما را هدایت کند و احوالتان را اصلاح بگرداند.]

۸۸۵- وعن أبي موسىس قال: سَمِعْتُ رسولَ اللهج يقولُ: «إذا عَطَسَ أحدُكُمْ فَحَمِدَ الله فَشَمِّتُوهُ، فَإِنْ لَمْ يَحْمَدِ الله فَلا تُشَمِّتُوهُ».[روایت مسلم] [صحیح مسلم، ش: ۲۹۹۲]

ترجمه: ابوموسیسمی‌گوید: از رسول‌اللهجشنیدم که می‌فرمود: «هرگاه یکی از شما عطسه زد و "الْحَمْدُلِلّه"گفت، او را دعا کنید (و به او "يَرْحَمُكَ‌الله"بگویید). و اگر یکی از شما عطسه زد و "الْحَمْدُلِلّه"نگفت، او را دعا نکنید (و به او "يَرْحَمُكَ‌الله"نگویید)».

۸۸۶- وَعَنْ أَنَسٍس قال: عَطَسَ رَجُلانِ عِنْدَ النَّبِيِّج فَشَمَّتَ أَحَدَهُمَا وَلَمْ يُشَمِّتِ الآخَرَ، فَقَالَ الَّذِي لَمْ يُشَمِّتْهُ: عَطَسَ فُلانٌ فَشَمَّتَّهُ وَعَطَسْتُ فَلَم تُشَمِّتْنِي؟ فقال: «هذا حَمِدَ الله، وإنَّكَ لَمْ تَحْمَدِ الله».[متفق عليه] [صحیح بخاری، ش: ۶۲۲۵؛ و صحیح مسلم، ش: ۲۹۹۱]

ترجمه: انسسمی‌گوید: دو نفر نزد پیامبرجعطسه کردند و پیامبرجبرای یکی از آن‌ها دعا کرد (و به او "يَرْحَمُكَ‌الله"گفت) و برای دیگری دعا نکرد (و به او "يَرْحَمُكَ‌الله"نگفت). کسی که پیامبرجبرایش دعا نکرد، گفت: فلانی عطسه زد و شما برایش دعا کردید؛ ولی من عطسه کردم و شما برایم دعا نکردید؟! فرمود: «این شخص، "الْحَمْدُلِلّه"گفت و تو نگفتی».

شرح

مؤلف، نوویدر کتاب «ریاض‌الصالحین» می‌گوید: «باب: مستحب بودن دعا برای کسی که هنگام عطسه زدن، "الْحَمْدُلِلّه"بگوید؛ و بیان آداب عطسه و خمیازه».

عطسه از سوی اللهﻷمی‌باشد و الله، آن را می‌پسندد؛ همان‌گونه که در حدیث ابوهریرهسآمده است که پیامبرجفرمود: «إنَّ الله يُحِبُّ الْعُطاسَ»؛ یعنی: «الله، عطسه را می‌پسندد». زیرا عطسه، بیان‌گر نشاط و چالاکی‌ست؛ از این‌رو انسان هنگامی‌که عطسه می‌زند، سبک و چالاک می‌شود و الله متعال، انسانِ کوشا و چالاک را دوست دارد. در حدیث صحیح آمده است که پیامبرجفرمود: «المُؤمنُ القَويُّ خيرٌ وأحبُّ إلی اللهِ مِن المؤمنِ الضَّعيفِ وفي کُلٍّ خير». [صحیح مسلم، ش: ۴۸۱۶] یعنی: «مؤمن توانمند و قوی، نزد الله از مؤمن ضعیف، بهتر و محبوب‌تر است و در هر دو، خیر و نیکی‌ست». از آن‌جا که عطسه نشانه‌ی سبکی و چالاکی‌ست، اللهﻷآن‌را می‌پسندد و انسان به‌دستورِ شریعت، باید هنگام عطسه کردن "الْحَمْدُلِلّه"بگوید؛ زیرا عطسه، نعمتی‌ست که الله متعال به او ارزانی داشته است و باید حمد و سپاسِ الله بر این نعمت را به‌جای آوَرَد. لذا انسان هنگامی‌که عطسه می‌زند، هر جا که باشد- چه در نماز و چه بیرونِ نماز- باید "الْحَمْدُلِلّه"بگوید. البته علما گفته‌اند: مگر این‌که در دستشویی باشد که باید با قلب خویش "الْحَمْدُلِلّه"بگوید؛ زیرا علما رحمهم الله گفته‌اند: دستشویی، مکان مناسبی برای ذکرِ الله متعال نیست. از این‌رو اگر کسی عطسه کرد و "الْحَمْدُلِلّه"گفت، بر هر مسلمانی که آن‌را می‌شنود، واجب است که به عسطه‌کننده "يَرْحَمُكَ‌الله"بگوید و برایش بدان جهت که اللهﻷرا ستوده است، دعای رحمت کند؛ زیرا عطسه‌کننده "الْحَمْدُلِلّه"گفته و شایسته است که برادرانش برای او دعای رحمت کنند.

در بخشی از این حدیث آمده است: «كانَ حقًّا عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ سَمِعَهُ أن يَقُولَ لَهُ يَرْحَمُكَ الله»؛ یعنی: «بر هر مسلمانی که آن‌را می‌شنود، لازم است که به او بگوید: "يَرْحَمُكَ الله"». لذا چنین به‌نظر می‌رسد که گفتنِ "يَرْحَمُكَ الله"بر همه‌ی شنوندگان واجب است؛ و فرموده‌ی پیامبرجدر حدیثِ دیگر، این را تأیید می‌کند؛ چنان‌که فرموده است: «هرگاه یکی از شما عطسه زد و "الْحَمْدُلِلّه"گفت، او را دعا کنید (و به او "يَرْحَمُكَ‌الله"بگویید).

برخی از علما بر این باورند که دعای رحمت برای کسی که عطسه می‌کند و "الْحَمْدُلِلّه"می‌گوید، فرض کفایه است؛ یعنی اگر یکی از شنوندگان به عطسه‌کننده "يَرْحَمُكَ‌الله"بگوید، کافی‌ست؛ اما احتیاط، این است که مطابق رهنمودِ پیامبرجو آن‌چه در حدیث آمده است، همه‌ی کسانی که "الْحَمْدُلِلّه"گفتنِ آن‌شخص را می‌شنوند، به او "يَرْحَمُكَ‌الله"بگویند.

و اما خمیازه از سوی شیطان است و الله متعال آن را نمی‌پسندد؛ چرا؟ برای این‌که خمیازه نشانه‌ی تنبلی‌ست و افرادِ پُرخواب یا کسانی که زیاد می‌خوابند، زیاد هم خمیازه می‌کشند. لذا از آن‌جا که خمیازه نشانه‌ی تنبلی‌ست، الله متعال آن‌را نمی‌پسندد. از این‌رو اگر کسی را خمیازه گرفت، تا آن‌جا که می‌تواند آن‌را برگردانَد؛ یعنی از خمیازه کشیدن جلوگیری کند. علما گفته‌اند: برای جلوگیری از خمیازه و فرو بردنِ آن، لبِ پایینی را به‌آرامی گاز بگیرید تا دهانتان باز نشود و خمیازه نیاید؛ البته لبِ خویش را به‌گونه‌ای گاز بگیرید که زخمی نشود. مهم این است که انسان با این روش یا هرگونه که می‌تواند از خمیازه جلوگیری کند. و اگر نتوانستید جلوی خمیازه را بگیرید، دستِ خویش را روی دهانتان بگذارید؛ این‌که برخی از علما رحمهم الله گفته‌اند: باید پشتِ دست را روی دهان گذاشت، هیچ اصلی ندارد و درستش، گذاشتنِ کفِ دست بر روی دهان در هنگام خمیازه است. انسان هنگامی‌که خمیازه می‌کشد، شیطان به او می‌خندد؛ زیرا خمیازه نشانه‌ی تنبلی‌ست و شیطان، انسان‌های تنبل را دوست دارد. الله متعال همه‌ی ما را از تنبلی و تن‌پروری در پناهِ خویش قرار دهد. از سوی دیگر، شیطان، انسان‌های کوشا و چالاک را دوست ندارد. از این‌رو اگر شما را خمیازه گرفت، تا آن‌جا که می‌توانید خمیازه را فرو برید و از آن جلوگیری کنید. این، سنت است؛ و گرنه، دست خود را بر روی دهانِ خویش بگذارید.

اما آیا لازم است که هنگامِ خمیازه بگویید: «أعوذ بالله مِن الشیطان الرجیم»؟

پاسخ: خیر؛ زیرا این کار از پیامبرجثابت نشده است. پیامبرجبه ما آموخته است که هنگامی خمیازه چه‌کار کنیم و نگفته که این عبارت را بر زبان بیاوریم؛ بلکه باید مطابق رهنمود آن بزرگوار تا آن‌جا که می‌توانیم، خمیازه را برگردانیم؛ و گرنه، دست خویش را بر روی دهانمان بگذاریم. لذا بر خلافِ پندارِ برخی از مردم، گفتنِ «أعوذ بالله مِن الشیطان الرجیم»در هنگام خمیازه هیچ اصلی ندارد. ناگفته نماند که مبنا و اساسِ عبادت‌ها، شریعت است؛ نه امیال و خواسته‌های افراد. ممکن است: این پرسش مطرح شود که الله متعال می‌فرماید:

﴿وَإِمَّا يَنزَغَنَّكَ مِنَ ٱلشَّيۡطَٰنِ نَزۡغٞ فَٱسۡتَعِذۡ بِٱللَّهِۚ إِنَّهُۥ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ٢٠٠﴾[الأعراف: ٢٠٠]

و اگر وسوسه‌ای از سوی شیطان به تو رسید، به الله پناه ببر؛ به‌راستی که او، شنوای داناست.

برخی از مردم می‌گویند: الله متعال در این آیه دستور داده است که اگر وسوسه‌ای از سوی شیطان به انسان رسید، باید به الله پناه ببرد و رسول اللهجفرموده است: «خمیازه از سوی شیطان است». پس خمیازه، نوعی وسوسه است. در پاسخِ این‌ها می‌گوییم: خیر؛ شما در فهمِ آیه دچار اشتباه شده‌اید؛ زیرا منظور از وسوسه‌ی شیطان، این است که انسان را به ارتکاب معصیت یا ترکِ واجبات فرا بخواند. لذا وسوسه‌ی شیطان بدین معناست که انسان‌ها را به ارتکاب معاصی و ترک واجبات فرا می‌خواند و هرگاه احساس کردید که شیطان شما را به انجامِ گناهی یا ترک واجبی وسوسه می‌کند، از او به الله متعال پناه ببرید؛ سنتِ عملی درباره‌ی خمیازه، این است که آن‌را برگردانیم یا از آن جلوگیری کنیم و اگر نتوانستیم خمیازه را فرو ببریم، دست خود را روی دهانمان بگذاریم.

و از آداب عطسه، این است که انسان هنگامِ عطسه کردن دستمال یا لباسش را روی صورتش بگیرد. علما گفته‌اند: در این کار دو حکمت وجود دارد:

حکمت نخست: معمولاً با عطسه عواملِ بیماری‌زا از بدن بیرون می‌آید و در اطرافِ انسان پراکنده می‌شود.

حکمت دوم: ممکن است به همراه عطسه چیزهای چندش‌آوری چون آبِ بینی بیرون بیفتد و باعث چندش و اذیت اطرافیان شود؛ از این‌رو اگر انسان هنگام عطسه کردن صورتش را بپوشاند، خوب و پسندیده است. این‌که برخی از مردم هنگام عطسه کردن بینیِ خود را می‌گیرند، اشتباه است؛ زیرا گرفتن بینی از خروجِ باد یا هوای درون بینی در هنگام عطسه جلوگیری می‌کند و ممکن است زیان‌بار باشد.

در احادیثی که مؤلف آورده، آشکار آمده است که اگر کسی عطسه کرد و "الْحَمْدُلِلّه"نگفت، به او "يَرْحَمُكَ‌الله"گفته نمی‌شود؛ زیرا دو نفر نزد پیامبرجعطسه کردند و پیامبرجبه یکی از آن‌ها "يَرْحَمُكَ‌الله"گفت و به دیگری "يَرْحَمُكَ‌الله"نگفت. نفرِ دوم عرض کرد: ای رسول‌خدا! فلانی عطسه زد و شما به او "يَرْحَمُكَ‌الله" گفتید؛ ولی من عطسه کردم و شما این را به من نگفتید؟! فرمود: «این شخص، "الْحَمْدُلِلّه"گفت و تو نگفتی». از این‌رو اگر کسی عطسه کرد و "الْحَمْدُلِلّه"نگفت، در جوابش "يَرْحَمُكَ‌الله"نگویید؛ اما آیا باید گفتنِ "الْحَمْدُلِلّه"را به او یادآوری کنیم؟ پاسخ: خیر؛ حدیث بیان‌گرِ این است که گفتنِ "الْحَمْدُلِلّه"را به او یادآوری نمی‌کنیم؛ زیرا پیامبرجدستور نداد که اگر کسی عطسه کرد و "الْحَمْدُلِلّه"نگفت، گفتنِ این عبارت را به او یادآوری نمایید؛ بلکه فرمود: «و اگر یکی از شما عطسه زد و "الْحَمْدُلِلّه"نگفت، او را دعا نکنید (و به او "يَرْحَمُكَ‌الله"نگویید)». البته پس از اندکی به‌قصد آموزش به او می‌گوییم: انسان هنگامی‌که عطسه می‌کند، باید "الْحَمْدُلِلّه"بگوید؛ و هدفِ ما از این یادآوری، آموزشِ وی باشد. عطسه‌کننده باید "الْحَمْدُلِلّه"را با صدای بلند و به‌گونه‌ای بگوید که برای اطرافیان قابلِ شنیدن باشد و وقتی به او "يَرْحَمُكَ‌الله"گفتند، در جوابشان بگوید: "يَهْدِيكُمُ اللّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ". یعنی: «الله، شما را هدایت کند و احوالتان را اصلاح بگرداند». برخی از مردم می‌گویند: «يَهْدِينا أو يَهْدِيكُمُ اللّهُ»؛ یعنی: «خداوند، ما یا شما را هدایت کند». این، اشتباه و بر خلافِ رهنمودِ شریعت است؛ درست، همین است که بگویند: «يَهْدِيكُمُ اللّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ».

***

۸۸۷- وعن أبي هريرةس قال: كان رسول اللهج إذَا عَطَسَ وَضَعَ يَدَهُ أوْ ثَوبَهُ عَلى فيهِ وَخَفَضَ أوْ غَضَّ بَها صَوْتَهُ.[روایت ابوداود و ترمذي؛ ترمذی، این حدیث را حسن صحیح دانسته است.] [صحیح الجامع، ش: ۴۷۵۵؛ و صحیح أبی داود، از آلبانیش: ۴۲۰۷. [راوی در بین «خَفَضَ» و «غَضَّ » شک کرده است.])]

ترجمه: ابوهریرهسمی‌گوید: رسول‌اللهجهنگامی‌که عطسه می‌کرد، دست یا لباسش را روی دهانش می‌گذاشت و با آن صدایش را آرام می‌کرد یا با آن صدایش را پایین می‌آورد.

۸۸۸- وعن أبي موسىس قال: كان الْيَهُودُ يَتَعَاطسُونَ عِنْدَ رسولِ اللهج يَرْجُونَ أنْ يَقُولَ لَهُمْ «يَرْحَمُكُم الله»، فيقول: «يَهدْيكمُ الله ويُصْلِحُ بالَكُمْ».[روایت ابوداود و ترمذي؛ ترمذی، این حدیث را حسن صحیح دانسته است.] [صحیح أبی داود، از آلبانیش: ۴۲۱۳]

ترجمه: ابوموسیسمی‌گوید: یهودیان - به‌عمد و از روی دروغ- نزد رسول‌اللهجعطسه می‌زدند؛ به این امید که پیامبرجبه آنان «يَرْحَمُكُم الله»[یعنی: الله بر شما رحم کند] بگوید؛ ولی پیامبرجمی‌فرمود: «يَهدْيكمُ الله ويُصْلِحُ بالَكُمْ». [یعنی: الله، شما را هدایت کند و احوالتان را اصلاح بگرداند]

۸۸۹- وعن أبي سعيد الخدريس قال: قال رسولُ اللهج: «إذَا تَثاءَبَ أحَدُكُمْ فَلْيُمْسِكْ بِيَدِهِ عَلَى فِيهِ فَإنَّ الشَّيْطانَ يَدْخُلُ».[روایت مسلم] [صحیح مسلم، ش: ۲۹۹۵]

ترجمه: ابوسعید خدریسمی‌گوید: رسول‌اللهجفرمود: «هرگاه یکی از شما خمیازه کشید، دستش را روی دهانش بگیرد؛ زیرا شیطان، - از این راه به پیکرِ انسان- وارد می‌شود».