استثنا در لفظِ سوگند [۳۶]
هر گاه کسی در سوگند، استثنا قایل شود یعنی بگوید: «إن شاء الله»، اگر خواست می‌تواند به آن عمل کند و اگر نخواست می‌تواند به آن عمل نکند و کفّاره نیز بر او واجب نمی‌گردد. برای درستیِ اسثنا شرط، این است که استثنا باید متّصل به سوگند باشد، به گونه‌ای که کلامِ دیگری بین آن‌ها فاصله نیندازد و یا بین آن‌ها سکوتی ایجاد نشود که کلام در طولِ آن سکوت، ممکن باشد. و این نظرِ امام مالک، امام شافعی، حنبلیان، ثوری و اصحابِ رأی و غیرِ آن‌ها است و نیز شرط است که استثنا با زبانِ سوگند خورنده صورت گیرد و استثنا به وسیله‌ی قلب، همان گونه که عمومِ علما گفته‌اند، کافی نیست. دلیل اینکه استثنا از منعقد شدن سوگند جلوگیری می‌کند حدیثِ پیامبر جاست که ابوهریره از ایشان روایت می‌کند که فرمود:
«مَنْ حَلَفَ وَ قَالَ إِنْ شَاءاللهُ لَمْ یَحْنَثْ».
«کسی که سوگند بخورد و (به دنبالِ آن) بگوید إن شاء الله (اگر خدا بخواهد) (در صورتِ عمل نکردن به سوگندش) مرتکبِ شکستنِ سوگند نشده است» و ترمذی از ابن عمربروایت کرده است که رسولِ خدا جفرمود:
«مَنْ حَلَفَ عَلَى يَمِينٍ فَقَالَ: إنْ شَاءَ اللَّهُ فَلَا حِنْثَ عَلَيْهِ».
«کسی که سوگند بخرد سپس بگوید: إن شاء الله، (در صورتِ شکستن آن) گناهی بر او نیست».
[۳۶] الـمغنی: ج ۸، ص ٧۱۵ – ٧۱۶، جامع الترمذی: ج ۵، ص ۱۲٩ – ۱۳۰، نیل لأوطار: امام شوکانی، ج ۸، ص ۲۱٩ –۲۳۰.