٢٦. احد و واحد
نام مبارک «احد» فقط در یک آیه از قرآن کریم، در سورۀ «اخلاص» آمده است:
﴿قُلۡ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ١ ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ٢ لَمۡ يَلِدۡ وَلَمۡ يُولَدۡ٣ وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ﴾[الإخلاص: ١-٤]
«(ای پیامبر!) بگو: او الله یکتا و یگانه است.الله بی‌نیاز است (و همه نیازمند او هستند).نه (فرزندی) زاده و نه زاده شده است.و هیچ کس همانند و همتای او نبوده و نیست.»
سورۀ مهمّی که پیامبر ج فرمودند معادل یک سوم قرآن است، چون اسماء و صفات الهی را به طور خلاصه بیان کرده است. امّا نام «واحد» در چندین آیه آمده است؛ از جمله:
﴿وَإِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ لَّآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلرَّحۡمَٰنُ ٱلرَّحِيمُ﴾[البقرة: ١٦٣]
«و معبود شما الله یگانه است که غیر از او معبودی نیست. بخشندۀ مهربان است.»
﴿ءَأَرۡبَابٞ مُّتَفَرِّقُونَ خَيۡرٌ أَمِ ٱللَّهُ ٱلۡوَٰحِدُ ٱلۡقَهَّارُ﴾[يوسف: ٣٩]
«آیا معبودان پراکنده (متعدّد) بهترند یا الله یکتای قهّار؟!»
﴿وَمَا مِنۡ إِلَٰهٍ إِلَّا ٱللَّهُ ٱلۡوَٰحِدُ ٱلۡقَهَّارُ﴾[ص: ٦٥]
«و هیچ معبودی (به حق) جز الله یکتای قهّار نیست.»
﴿قُلِ ٱللَّهُ خَٰلِقُ كُلِّ شَيۡءٖ وَهُوَ ٱلۡوَٰحِدُ ٱلۡقَهَّٰرُ﴾[الرّعد: ١٦]
«بگو: الله آفرینندۀ همه چیز است و او یگانۀ چیره است.»
دو اسم فوق دلالت بر یگانگی و بی‌همتایی الله می‌کنند؛ یعنی اینکه فقط الله متعال دارای صفات مجد و جلال و خصایل عظمت و کبریا و جمال است. ذاتی که در ذاتش یگانه و بی‌مانند، در صفاتش بی‌همتا، در افعالش بدون شریک و پشتیبان و در الوهیّتش یگانه است. بنابراین شریک و همتایی در محبّت و تعظیم و عبادت ندارد. ذات یگانه‌ای که صفاتش بسیار والا و بزرگ است، به گونه‌ای که هر نوع کمالی را به تنهایی دارد و بر تمامی مخلوقات ناممکن است که به چیزی از صفاتش احاطه یابند یا آن را به کلّی درک کنند، چه رسد به اینکه مانند او باشند!
نام «واحد» در مواضع متعدّدی از قرآن، و در سیاق اثبات توحید و ابطال شرک آمده است.
الله ـ در اثبات توحید و وجوب خالص‌گردانیدن دین برای او تعالی، چنین می‌فرماید:
﴿وَإِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ لَّآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلرَّحۡمَٰنُ ٱلرَّحِيمُ﴾[البقرة: ١٦٣]
«و الله شما الله یگانه است که غیر از او معبودی نیست. بخشندۀ مهربان است.»
﴿قُلۡ إِنَّمَآ أَنَا۠ مُنذِرٞۖ وَمَا مِنۡ إِلَٰهٍ إِلَّا ٱللَّهُ ٱلۡوَٰحِدُ ٱلۡقَهَّارُ﴾[ص: ٦٥]
«(ای پیامبر!) بگو: به درستی که من تنها یک هشدار‌دهنده‌ام و هیچ معبودی (به حق) جز الله یکتای قهّار نیست.»
﴿إِنَّ إِلَٰهَكُمۡ لَوَٰحِدٞ٤ رَّبُّ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَا وَرَبُّ ٱلۡمَشَٰرِقِ﴾[الصّافات: ٤-٥]
«همانا معبود شما یکی است.پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن‌هاست و پروردگار مشرق‌ها.»
در تبیین این موضوع که یگانگی الله و مسألۀ توحید، خلاصه و نتیجۀ دعوت و رسالت پیامبران علیهم السلام بوده است، می‌فرماید:
﴿قُلۡ إِنَّمَا يُوحَىٰٓ إِلَيَّ أَنَّمَآ إِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ فَهَلۡ أَنتُم مُّسۡلِمُونَ﴾[الأنبياء: ١٠٨]
«بگو: تنها به سوی من وحی می‌شود که همانا معبود شما، معبود یگانه است، پس آیا شما تسلیم می‌شوید؟!»
﴿قُلۡ إِنَّمَآ أَنَا۠ بَشَرٞ مِّثۡلُكُمۡ يُوحَىٰٓ إِلَيَّ أَنَّمَآ إِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ فَٱسۡتَقِيمُوٓاْ إِلَيۡهِ وَٱسۡتَغۡفِرُوهُۗ وَوَيۡلٞ لِّلۡمُشۡرِكِينَ﴾[فصّلت: ٦]
«بگو: من فقط انسانی مانند شما هستم، به من وحی می‌شود که معبود شما معبود یگانه است، پس به او روی آورید و از او طلب آمرزش کنید و وای بر مشرکان!»
در سیاق دعوت به اسلام خالص و تسلیم‌شدن در برابر عظمت الهی، چنین فرموده است:
﴿فَإِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ فَلَهُۥٓ أَسۡلِمُواْۗ وَبَشِّرِ ٱلۡمُخۡبِتِينَ﴾[الحج: ٣٤]
«پس معبود شما، معبود یگانه است، (همه) برای او تسلیم شوید. و به فروتنان بشارت ده.»
﴿قُلۡ إِنَّمَا يُوحَىٰٓ إِلَيَّ أَنَّمَآ إِلَٰهُكُمۡ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ فَهَلۡ أَنتُم مُّسۡلِمُونَ﴾[الأنبياء: ١٠٨]
«بگو: تنها به سوی من وحی می‌شود که همانا معبود شما معبود یگانه است، پس آیا شما تسلیم می‌شوید؟!»
﴿وَإِلَٰهُنَا وَإِلَٰهُكُمۡ وَٰحِدٞ وَنَحۡنُ لَهُۥ مُسۡلِمُونَ﴾[العنكبوت: ٤٦]
«و معبود ما و معبود شما یکی است و ما برای او تسلیم هستیم.»
برای منزّه‌دانستن خود از اینکه فرزندی گرفته باشد یا سومین خدا یا اقنوم باشد، می‌فرماید:
﴿لَّوۡ أَرَادَ ٱللَّهُ أَن يَتَّخِذَ وَلَدٗا لَّٱصۡطَفَىٰ مِمَّا يَخۡلُقُ مَا يَشَآءُۚ سُبۡحَٰنَهُۥۖ هُوَ ٱللَّهُ ٱلۡوَٰحِدُ ٱلۡقَهَّارُ﴾[الزّمر: ٤]
«اگر (به فرض مُحال) الله می‌خواست فرزندی بگیرد، مسلماً از میان آنچه را می‌آفریند، چیزی را که می‌خواست بر می‌گزید. او پاک و منزّه است، او الله یکتای قهار است.»
﴿وَلَا تَقُولُواْ ثَلَٰثَةٌۚ ٱنتَهُواْ خَيۡرٗا لَّكُمۡۚ إِنَّمَا ٱللَّهُ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۖ﴾[النّساء: ١٧١]
«و نگویید: (الله) سه گانه است، (از این سخن) باز آیید که برای شما بهتر است. الله تنها معبود یگانه است.»
﴿لَّقَدۡ كَفَرَ ٱلَّذِينَ قَالُوٓاْ إِنَّ ٱللَّهَ ثَالِثُ ثَلَٰثَةٖۘ وَمَا مِنۡ إِلَٰهٍ إِلَّآ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞۚ﴾[المائدة: ٧٣]
«کسانی که گفتند: الله سومین (اقنوم) ثلاثه است به یقین کافر شدند. معبودی (به حق) جز معبود یگانه نیست.»
به منظور ابطال عقاید و باورهای مشرکان می‌فرماید:
﴿قُلۡ أَيُّ شَيۡءٍ أَكۡبَرُ شَهَٰدَةٗۖ قُلِ ٱللَّهُۖ شَهِيدُۢ بَيۡنِي وَبَيۡنَكُمۡۚ وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَٰذَا ٱلۡقُرۡءَانُ لِأُنذِرَكُم بِهِۦ وَمَنۢ بَلَغَۚ أَئِنَّكُمۡ لَتَشۡهَدُونَ أَنَّ مَعَ ٱللَّهِ ءَالِهَةً أُخۡرَىٰۚ قُل لَّآ أَشۡهَدُۚ قُلۡ إِنَّمَا هُوَ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ وَإِنَّنِي بَرِيٓءٞ مِّمَّا تُشۡرِكُونَ﴾[الأنعام: ١٩]
«بگو: چه چیز در گواهی بزرگ‌تر (و برتر) است؟ بگو: الله میان من و شما گواه است و این قرآن بر من وحی شده تا شما و تمام کسانی را که به آنها می‌رسد، با آن بیم دهم. آیا براستی شما گواهی می‌دهید که با الله معبودهای دیگری هستند؟ بگو: من گواهی نمی‌دهم. بگو: همانا او تنها معبود یگانه است و من از آنچه با او شریک قرار می‌دهید، بیزارم.»
﴿۞وَقَالَ ٱللَّهُ لَا تَتَّخِذُوٓاْ إِلَٰهَيۡنِ ٱثۡنَيۡنِۖ إِنَّمَا هُوَ إِلَٰهٞ وَٰحِدٞ فَإِيَّٰيَ فَٱرۡهَبُونِ﴾[النّحل: ٥١]
«و الله فرمود: دو معبود را نگیرید. فقط او تعالی معبود یگانه است، پس (تنها) از من بترسید.»
﴿ءَأَرۡبَابٞ مُّتَفَرِّقُونَ خَيۡرٌ أَمِ ٱللَّهُ ٱلۡوَٰحِدُ ٱلۡقَهَّارُ﴾[يوسف: ٣٩]
«آیا معبودان پراکنده (متعدّد) بهترند یا الله یکتای قهار؟!»
در بیان عظمت و کمال مالکیّت خود و خضوع و فروتنی مخلوقات در روز قیامت، می‌فرماید:
﴿يَوۡمَ هُم بَٰرِزُونَۖ لَا يَخۡفَىٰ عَلَى ٱللَّهِ مِنۡهُمۡ شَيۡءٞۚ لِّمَنِ ٱلۡمُلۡكُ ٱلۡيَوۡمَۖ لِلَّهِ ٱلۡوَٰحِدِ ٱلۡقَهَّارِ﴾[غافر: ١٦]
«روزی که (همۀ) آنان آشکار شوند چیزی از آنها بر الله پوشیده نخواهد ماند. (الله می‌فرماید:) امروز فرمانروایی از آنِ کیست؟ (آنگاه خود می‌فرماید:) از آنِ الله یگانۀ قهّار است.»
﴿يَوۡمَ تُبَدَّلُ ٱلۡأَرۡضُ غَيۡرَ ٱلۡأَرۡضِ وَٱلسَّمَٰوَٰتُۖ وَبَرَزُواْ لِلَّهِ ٱلۡوَٰحِدِ ٱلۡقَهَّارِ﴾[إبراهيم: ٤٨]
«روزی که (این) زمین به زمین دیگر، و آسمان‌ها (به گونه‌ای دیگر) مبدّل می‌شود، و آنها (همگی) به پیشگاه الله یکتای قهّار، ظاهر و (آشکار) می‌شوند.»
علاوه بر مطالب پیشین، دو نام «احد» و «واحد» بیانگر یگانگی الله أ در تمامی کمالات است، به گونه‌ای که هیچ شریکی در این زمینه ندارد، و بر بندگان واجب است که با پیمان‌ها و سخنان و اعمالشان، فقط او تعالی را عبادت کنند؛ یعنی اینکه به کمال مطلق الله اعتراف کنند، او را یگانه بدانند و انواع عبادت را فقط برای او انجام دهند. می‌توان مفاهیم و دلالت‌های دو اسم مذکور را در موارد زیر خلاصه کرد:
١. نفی مثل و شریک و مانند از هر لحاظ، زیرا الله ـ ذاتی است که مثل و مانندی ندارد، چنانکه می‌فرماید:
﴿هَلۡ تَعۡلَمُ لَهُۥ سَمِيّٗا﴾[مريم: ٦٥]
«آیا (مانند و) هم‌نامی برای او می‌شناسی؟!»
﴿وَلَمۡ يَكُن لَّهُۥ كُفُوًا أَحَدُۢ﴾[الإخلاص: ٤]
«و هیچ کس همانند و همتای او نبوده و نیست.»
﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ﴾[الشّورى: ١١]
«هیچ چیز همانند او نیست، و او شنوای بیناست.»
٢. بطلان بیان کیفیّت برای صفات الهی؛ یعنی اینکه انسان با عقل قاصر خود تلاش کند که کیفیت و چگونگی صفات الله را بشناسد، که این نوع شناخت محال است، چون پروردگار سبحان در دارابودن صفات کمال و خصایل عظمت و جلال، یگانه و بی‌همتاست و هیچ کس شبیه او نیست، پس چگونه برای عقل‌ها امکان دارد که از حقیقت صفاتش آگاه شوند؟! و هر اندازه که ذهن انسان به کمالات فکر کند، باز هم الله از آنها فراتر است.
٣. اثبات تمامی صفات کمال، به گونه‌ای که الله متعال دارای همۀ اوصاف جلال و جمال است، چون فقط او صاحب کمال مطلقی است که هیچ نقص و عیبی ندارد.
٤. اینکه الله ﻷ بهترین و بزرگ‌ترین و کامل‌ترین صفات کمال و جلال را دارد:
﴿وَأَنَّ إِلَىٰ رَبِّكَ ٱلۡمُنتَهَىٰ﴾[النّجم: ٤٢]
«و یقیناً بازگشت (همۀ امور) به سوی پروردگار توست.»
یعنی صاحب کامل‌ترین سمع و بصر و سایر صفات کمال و جلال است، چنانکه می‌فرماید:
﴿وَلِلَّهِ ٱلۡمَثَلُ ٱلۡأَعۡلَىٰۚ﴾[النّحل: ٦٠]
«و برای الله صفت برتر (و عالی) است.»
٥. منزّه‌بودن الله متعال از نقایص و عیوب، چون این موارد به صفت‌های مخلوقات ملحق می‌شوند، ولی ذات یگانۀ الله در دارابودن کمال و عظمت و جلال، بدون مثل و مانند است و به همین سبب، برای تنزیه خود از داشتن فرزند، فرموده است:
﴿سُبۡحَٰنَهُۥۖ هُوَ ٱللَّهُ ٱلۡوَٰحِدُ ٱلۡقَهَّارُ﴾[الزّمر: ٤]
«او پاک و منزّه است. او الله یکتای قهّار است.»
٦. وجوب اقرار به یگانگی الله در دارابودن کمال مطلق در ذات و صفات و افعالش، و داشتن اعتقاد و باور قلبی به این مطلب، که توحید علمی نامیده می‌شود.
٧. وجوب یگانگی الله در عبادت و خالص‌گردانیدن دین برای او، و از آنجا که فقط او تعالی خالق، رازق، نعمت‌دهنده و منع‌کننده است و افرادی را عزیز، و گروهی را پست می‌گرداند، و زنده‌شدن و مردن فقط در دست اوست، باید که فقط او تعالی عبادت شود، که این توحید عملی است.
٨. پاسخ به مشرکان و تمامی فرقه‌های باطلی که الله را آن گونه که باید، نشناختند و اقرار به یگانگی و کمالش ندادند و در نتیجه، شریکانی برای الله گرفتند، سخنان و مثال‌های باطلی بیان کردند، نسبت به الله بدگمان شدند، ربوبیّت را نادیده گرفتند و از هدف خلقت غافل شدند؛ یعنی از توحید و یگانه‌دانستن الله در عبادت و از این رو، دل‌هایشان از توحید دور و محرم شد و از حقّ و هدایت جدا شدند. الله أ می‌فرماید:
﴿وَإِذَا ذُكِرَ ٱللَّهُ وَحۡدَهُ ٱشۡمَأَزَّتۡ قُلُوبُ ٱلَّذِينَ لَا يُؤۡمِنُونَ بِٱلۡأٓخِرَةِۖ وَإِذَا ذُكِرَ ٱلَّذِينَ مِن دُونِهِۦٓ إِذَا هُمۡ يَسۡتَبۡشِرُونَ﴾[الزّمر: ٤٥]
«و هنگامی که الله به تنهایی یاد شود، دل‌های کسانی که به آخرت ایمان ندارند متنفّر (و بیزار) می‌شود، و وقتی کسانی غیر از او یاد شوند، آنگاه است که آنان شادمان می‌شوند.»
﴿وَإِذَا ذَكَرۡتَ رَبَّكَ فِي ٱلۡقُرۡءَانِ وَحۡدَهُۥ وَلَّوۡاْ عَلَىٰٓ أَدۡبَٰرِهِمۡ نُفُورٗا﴾[الإسراء: ٤٦]
«و هر گاه پروردگارت را در قرآن به یگانگی یاد کنی، آنان با نفرت پشت می‌کنند (و می‌گریزند).»
﴿ذَٰلِكُم بِأَنَّهُۥٓ إِذَا دُعِيَ ٱللَّهُ وَحۡدَهُۥ كَفَرۡتُمۡ وَإِن يُشۡرَكۡ بِهِۦ تُؤۡمِنُواْۚ فَٱلۡحُكۡمُ لِلَّهِ ٱلۡعَلِيِّ ٱلۡكَبِيرِ﴾[غافر: ١٢]
«(به آنان گفته می‌شود:) این (عذاب) بدان سبب است که چون الله به تنهایی خوانده می‌شد انکار می‌کردید، و اگر به او شرک آورده می‌شد ایمان می‌آوردید، پس (اینک) داوری از آنِ الله بلند مرتبه است.»
الله تعالی اثبات توحید و ایمان و باور نیک به یگانگی خود را نصیب ما گرداند، که او بسیار شنوا و اجابت‌کننده است.