٤٧. کریم و أکرم
نام «کریم» در سه آیه آمده است:
﴿وَمَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشۡكُرُ لِنَفۡسِهِۦۖ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيّٞ كَرِيمٞ﴾[النّمل: ٤٠]
«و هر کس شکر کند، تنها به نفع خود شکر می‌کند و کسی که ناسپاسی کند، پس (به زیان خود ناسپاسی نموده است). بی‌گمان پروردگار من بی‌نیاز کریم است.»
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡإِنسَٰنُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ ٱلۡكَرِيمِ﴾[الانفطار: ٦]
«ای انسان! چه چیزی تو را (نسبت) به پروردگار کریمت مغرور ساخته است؟»
﴿فَتَعَٰلَى ٱللَّهُ ٱلۡمَلِكُ ٱلۡحَقُّۖ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ ٱلۡعَرۡشِ ٱلۡكَرِيمِ﴾[المؤمنون: ١١٦]
«پس بلندمرتبه (و برتر) است الله که فرمانروای حق است. هیچ معبودی (به حق) جز او نیست. پروردگار عرش کریم است.»
بنا بر قرائت کسانی که ﴿ٱلۡكَرِيمُ﴾ را مرفوع می‌خوانند، که در این صورت صفت ﴿رَبُّ﴾ است.
امّا اسم مبارک «أکرم» در یک آیه بیان شده است:
﴿ٱقۡرَأۡ وَرَبُّكَ ٱلۡأَكۡرَمُ﴾[العلق: ٣]
«بخوان، و پروردگارت (از همه) بزرگوار‌تر است.»
کریم: یعنی ذاتی که خیر و منفعتش بسیار است. بهترین و برترین هر چیزی را کریم می‌گویند. الله تعالی در آیاتی که بیان شد، خودش را با این صفت توصیف کرده است.
همچنین کلامش را توصیف به کرم کرده و می‌فرماید:
﴿إِنَّهُۥ لَقُرۡءَانٞ كَرِيمٞ﴾[الواقعة: ٧٧]
«همانا این (کتاب) قرآنی کریم (و گرانقدر) است.»
یعنی قرآنی که دارای خیر فراوان و علومی بسیار است، به گونه‌ای که هر خیر و علمی از آن گرفته می‌شود.
عرش خوش را نیز با این صفت توصیف می‌کند:
﴿فَتَعَٰلَى ٱللَّهُ ٱلۡمَلِكُ ٱلۡحَقُّۖ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ ٱلۡعَرۡشِ ٱلۡكَرِيمِ﴾[المؤمنون: ١١٦]
«پس بلندمرتبه (و برتر) است الله که فرمانروای حق است. هیچ معبودی (به حق) جز او نیست. پروردگار عرش کریم است.»
بنا بر قرائت کسانی که ﴿ٱلۡكَرِيمِ﴾ را مکسور می‌خوانند که صفت ﴿ٱلۡعَرۡشِ﴾ باشد؛ یعنی عرشی که شکل و ساختارش بسیار زیباست.
در آیاتی دیگر، الله متعال پاداش بزرگ و نعمت‌های دائمی خود را که برای بندگانش آماده کرده است، با صفت مذکور بیان می‌کند:
﴿لَّهُمۡ دَرَجَٰتٌ عِندَ رَبِّهِمۡ وَمَغۡفِرَةٞ وَرِزۡقٞ كَرِيمٞ﴾[الأنفال: ٤]
«برای آنان درجاتی پیا‌پی (عالی) نزد پروردگارشان و (همچنین) آمرزش و روزی فراوان و نیکو (در بهشت) است.»
﴿إِن تَجۡتَنِبُواْ كَبَآئِرَ مَا تُنۡهَوۡنَ عَنۡهُ نُكَفِّرۡ عَنكُمۡ سَئَِّاتِكُمۡ وَنُدۡخِلۡكُم مُّدۡخَلٗا كَرِيمٗا﴾[النّساء: ٣١]
«اگر از گناهان بزرگی که از آنها نهی شده‌اید، دوری کنید، گناهان (صغیرۀ) شما را از شما می‌زداییم و شما را در جایگاه خوبی (بهشت) وارد می‌کنیم.»
﴿مُّدۡخَلٗا كَرِيمٗا﴾؛ یعنی جایگاهی پاک، زیبا، سالم از آفت‌ها و عیب‌ها و خالی از غم، اندوه و مصیبت‌ها.
الله گیاهان و سایر اشیایی را که پر منفعت و زیبا هستند، با این صفت توصیف کرده است، چنانکه می‌فرماید:
﴿أَوَ لَمۡ يَرَوۡاْ إِلَى ٱلۡأَرۡضِ كَمۡ أَنۢبَتۡنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوۡجٖ كَرِيمٍ﴾[الشّعراء: ٧]
«آیا به زمین ننگریسته‌اند که چقدر از هر گونه گیاهان (نیکو و) پرارزش در آن رویانده‌ایم؟!»
واژۀ «کرم» جامعِ محاسن و خصایل نیک است و هدف از آن، فقط بخشیدن و عطاکردن محض نیست، بلکه مفهوم کامل و تامّ آن مراد است و به همین سبب، عالمان سخنان و دیدگاه‌های متعدّدی در تبیین این اسم دارند؛ بنا بر قولی: به معنای ذاتی که خیر و بخشش او فراوان است و بنا بر قولی: ذاتی را گویند که خیر او همیشگی و مداوم است. برخی گفته‌اند: پروردگاری که بسیار بلندمرتبه و بزرگ است. گروهی دیگر در توضیح آن گفته‌اند: یعنی منزّه از نقایص و آفات. بنا بر قولی: ذات بخشنده، نعمت‌دهنده و صاحب فضل و احسان. بنا بر قولی: ذاتی است که بدون گرفتن عوض می‌بخشد و یا پروردگاری که بدون سبب نعمت می‌دهد. معانی دیگری نیز برای نام مزبور بیان شده است؛ از جمله: آفریدگاری که به افراد نیازمند و بی‌نیاز می‌بخشد. ذاتی که هر گاه وعده دهد، وفا می‌کند. پروردگاری که برآورده‌کردن هر نوع نیاز کوچک و بزرگ از او خواسته می‌شود. معبودی که هر کس را که به او پناه ببرد، ضایع و ناامید نمی‌کند. پروردگاری که گناهان و بدی‌ها را می‌بخشد، و سایر توضیحاتی که در این باره بیان شده و تمامی آنها صحیح به نظر می‌رسد، چون این نام از اسم‌های الهی است؛ نام‌هایی که بیانگر معانی متعدّدی هستند. اگر به تمامی آنچه در توضیح اسم مذکور گفته شده است دقّت کنی، خواهی دانست که اوصاف و ویژگی‌های جلال و کرم الهی بی‌شمار است.
اگر آن را به معنای کریم و بخشنده بگیریم؛ قطعاً الله دارای خیر و بخشش فراوانی است و هیچ کس بخشنده‌تر از او وجود ندارد، زیرا قدرت و بخشش او تعالی بسیار گسترده بوده و همه چیز را فرا گرفته و بلکه تمامی خیر و خوبی‌ها به دست اوست.
اگر «کریم» را به معنای ذاتی که خیر و نفعش دائمی است بدانیم، در حقیقت فقط الله متعال دارای چنین صفتی است، چون هر چیزی تمام می‌شود غیر از الله ﻷ و فضل و احساناتش، که همواره در دنیا و آخرت باقی است.
اگر بگوییم «کریم» به معنای بلندمرتبه و بزرگ است، همانا الله أ از همه بزرگ‌تر است، به گونه‌ای که بندگان حقیقت صفاتش را درک نمی‌کنند.
اگر معتقد باشیم که به معنای منزّه از نقایص و عیوب است، قطعاً الله یگانه بسیار پاک و منزّه است؛ ذاتی که هیچ نقصی به صفاتش نمی‌رسد و منزّه از آفات و عیوب است.
اگر بگوییم که «کریم» یعنی اکرام‌کننده و نعمت‌دهنده و صاحب فضل و احسان، پس چه کسی غیر از الله می‌تواند بخشنده و نعمت‌دهنده و صاحب فضل باشد؟! پروردگاری که گنجینه‌های آسمان‌ها و زمین و گنجینه‌های هر چیزی در اختیار اوست، تمامی فضل و احسانات به دست الله است، که به هر کس بخواهد می‌دهد و او صاحب فضل بزرگی است. فردی که الله متعال به وی نعمت ندهد، پس چه کسی می‌تواند به او فضل و احسان کند؟!
﴿وَمَن يُهِنِ ٱللَّهُ فَمَا لَهُۥ مِن مُّكۡرِمٍۚ إِنَّ ٱللَّهَ يَفۡعَلُ مَا يَشَآءُ۩﴾[الحج: ١٨]
«و هر کس را که الله خوار سازد، پس کسی او را گرامی نخواهد داشت. همانا الله هر چه را که بخواهد، انجام می‌دهد.»
فقط الله متعال است که بدون گرفتن عوض می‌بخشد، چرا که مخلوقات، آفرینشِ او، تمامی هستی مُلکِ او و نعمت‌ها از آنِ اوست و بندگان هیچ فایده‌ای به او نمی‌رسانند و او تعالی بسیار بی‌نیاز و ستوده است.
وتنها الله أ بدون سبب نعمت می‌دهد و بدون اینکه کسی درخواست کند، به او می‌بخشد. آفرینش مخلوقات را با نعمت‌ها شروع کرد و با فضل و احسان خود، بخشش‌هایش را بر آنها سرازیر کرد.
الله ـ به محتاج و غیر محتاج نعمت می‌دهد، به گونه‌ای که نیاز محتاج را برآورده می‌کند و به فضل خود، بیشتر از نیازش به او می‌دهد.
الله متعال به وعده‌هایش وفا می‌کند. هر کس غیر از الله اگر وعده دهد، شاید به آن وفا کند و شاید هم عذری برایش پیش آید و نتواند به وعده‌اش عمل کند، امّا الله ﻷ از آنجا که دارای قدرت و پادشاهی مطلق و عام است، هیچ مانعی در برابر آنچه ببخشد و هیچ دهنده‌ای در برابر آنچه منع کند، وجود ندارد.
اگر بگوییم: «کریم» یعنی ذاتی که بر آورده‌کردن هر نوع حاجت کوچک و بزرگ از او خواسته می‌شود، قطعاً الله متعال این گونه است:
﴿يَسَۡٔلُهُۥ مَن فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ كُلَّ يَوۡمٍ هُوَ فِي شَأۡنٖ﴾[الرّحمن: ٢٩]
«(تمام) کسانی که در آسمان‌ها و زمین هستند از او سؤال (و درخواست نیاز) می‌کنند و او هر روز در کاری است.»
الله ـ هر کسی را که به او پناه ببرد، ضایع و نا امید نمی‌گرداند، چنانکه می‌فرماید:
﴿إِنَّا لَا نُضِيعُ أَجۡرَ مَنۡ أَحۡسَنَ عَمَلًا﴾[الكهف: ٣٠]
«همانا ما پاداش نیکوکاران را ضایع نخواهیم کرد.»
﴿وَقَالَ رَبُّكُمُ ٱدۡعُونِيٓ أَسۡتَجِبۡ لَكُمۡۚ﴾[غافر: ٦٠]
«و پروردگار شما فرمود: مرا بخوانید تا (دعای) شما را اجابت کنم.»
فقط الله أ است که گناهان و بدی‌ها را می‌بخشد و چون بسیار بزرگ و بخشنده است، هر گناهی را هر چند بزرگ باشد می‌بخشد، به فضل و کرم خود، توبۀ گنهکار را می‌پذیرد هر چند گناه و جرمش بسیار بد و بزرگ باشد. و نیز بدی‌های توبه‌کنندگان را تبدیل به نیکی می‌کند و از توبۀ آنان و رجوعشان خوشحال می‌شود. و از آنجا که بسیار کریم و بخشنده است، حیا می‌کند که وقتی بندۀ او دستانش را خاضعانه به سویش بالا می‌برد و درخواست می‌کند، آنها را خالی و بی‌فایده برگرداند.[١٨١]
بزرگ‌ترین سبب و عامل دستیابی به کرم و بخشش الهی، رعایت تقوا در آشکار و نهان است، زیرا گرامی‌ترین بندگان به نزد الله، پرهیزگارترین آنان است، چنانکه می‌فرماید:
﴿إِنَّ أَكۡرَمَكُمۡ عِندَ ٱللَّهِ أَتۡقَىٰكُمۡۚ﴾[الحجرات: ١٣]
«همانا گرامی‌ترین شما نزد الله پرهیزگارترین شماست.»
الله تعالی ما را از بندگان پرهیزگار و دوستان گرامی خود قرار دهد، که او بسیار شنوا و اجابت‌کننده است.
[١٨١]- نک: الأسنی في شرح أسماء الله الحسنی، قرطبی، ج ١، ص ٣٣- ٣٩.