٤٦. غنی
این نام ١٨ مرتبه در قرآن آمده است؛ از جمله:
﴿وَرَبُّكَ ٱلۡغَنِيُّ ذُو ٱلرَّحۡمَةِۚ﴾[الأنعام: ١٣٣]
«و پروردگارت بی‌نياز (و) صاحب رحمت (بي‌کران) است.»
﴿۞يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ أَنتُمُ ٱلۡفُقَرَآءُ إِلَى ٱللَّهِۖ وَٱللَّهُ هُوَ ٱلۡغَنِيُّ ٱلۡحَمِيدُ﴾[فاطر: ١٥]
«ای مردم! شما (همگی) به الله نیازمندید، و (تنها) الله است که بی‌نیاز ستوده است.»
﴿لِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡغَنِيُّ ٱلۡحَمِيدُ﴾[لقمان: ٢٦]
«آنچه در آسمان‌ها و زمین وجود دارد، از آنِ الله است، همانا الله است که بی‌نیاز ستوده است.»
ذات الله متعال غنی و بی‌نیاز است؛ پروردگاری که از هر لحاظ کاملا بی‌نیاز است، چون خود او و صفاتش کاملند و هیچ نقصی ندارند و باید که غنی باشد، زیرا غنا و بی‌نیازی از لوازم ذات اوست و همان گونه که خالق، رازق، رحیم و محسن است، باید که از تمامی مخلوقات، بی‌نیاز باشد و هرگز به آنها نیازی نداشته باشد. همچنین لازم است که همۀ مخلوقات و موجودات از هر لحاظ به او نیاز داشته باشند و از احسان، نعمت، تدبیر و تربیت عام و خاص او، لحظه‌ای بی‌نیاز نباشند. هر آنچه در آسمان‌ها و زمین وجود دارد، بنده و تحت اختیار و قدرت الله هستند، که هر گونه بخواهد در آنها تصرّف می‌کند و اگر تمامی‌شان را نابود کند، باز هم چیزی از عزّت، پادشاهی، ربوبیّت و الوهیّتش کاسته نمی‌شود.
از نشانه‌های کمال غنا و بی‌نیازی الله، این است که عبادت فرمانبرداران به او فایده‌ای نمی‌رساند و گناه و نافرمانی گنهکاران به او ضرری ندارد، به گونه‌ای که اگر تمامی ساکنان زمین ایمان بیاورند، چیزی به مالکیّت و پادشاهی‌اش افزون نمی‌گردد و اگر تمامی آنها کافر شوند هم چیزی از پادشاهی و عزّتش نمی‌کاهد. الله ﻷ می‌فرماید:
﴿وَمَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشۡكُرُ لِنَفۡسِهِۦۖ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيّٞ كَرِيمٞ﴾[النّمل: ٤٠]
«و هر کس شکر کند، تنها به نفع خود شکر می‌کند و کسی که ناسپاسی کند، پس (به زیان خود کفر نموده است،) بی‌گمان پروردگار من بی‌نیاز کریم است.»
﴿وَمَن جَٰهَدَ فَإِنَّمَا يُجَٰهِدُ لِنَفۡسِهِۦٓۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَغَنِيٌّ عَنِ ٱلۡعَٰلَمِينَ﴾[العنكبوت: ٦]
«کسی که (در راه الله) جهاد کند، تنها به (نفع) خودش جهاد می‌کند، همانا الله از (همۀ) جهانیان بی‌نیاز است.»
﴿فَكَفَرُواْ وَتَوَلَّواْۖ وَّٱسۡتَغۡنَى ٱللَّهُۚ وَٱللَّهُ غَنِيٌّ حَمِيدٞ﴾[التّغابن: ٦]
«سپس کافر شدند و روی گرداندند و الله (از آنان و ایمانشان) بی‌نیاز بود و الله بی‌نیاز ستوده است.»
﴿إِن تَكۡفُرُوٓاْ أَنتُمۡ وَمَن فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗا فَإِنَّ ٱللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾[إبراهيم: ٨]
«اگر شما و همۀ مردمِ روی زمین کافر شوید، پس (به الله هیچ زیانی نمی‌رسد) بی‌گمان الله بی‌نیاز ستوده است.»
الله ـ در یک حدیث قدسی می‌فرماید: «يَا عِبَادِي لَوْ أَنَّ أوَّلَكُمْ وآخِركُمْ، وَإنْسَكُمْ وَجِنَّكُمْ كَانُوا عَلَى أتقَى قلبِ رجلٍ واحدٍ منكم ما زادَ ذلكَ فِي مُلكي شيئاً، يا عِبَادِي لو أَنَّ أوَّلكم وآخرَكُم وإنسَكُم وجنّكُمْ كَانوا عَلَى أفْجَرِ قَلْبِ رَجُلٍ وَاحِدٍ مِنْكُمْ مَا نَقَصَ ذَلِكَ مِنْ مُلْكِي شَيْئاً»؛ «ای بندگانم! اگر اول و آخر و انس و جنّ شما بر پرهيزگارترين قلب يک مرد شما باشد، اين مورد به ملک من چيزی نمی‌افزايد. و اگر اول و آخر و انس و جنّ شما بر عاصی‌ترين قلب يک مرد شما باشد، اين مورد چیزی از ملک من نمی‌کاهد.» همچنین می‌فرماید: «يَا عِبَادِي إِنَّكُمْ لَنْ تَبْلُغُوا ضُرِّي فَتَضُرُّوني، وَلَنْ تَبْلُغُوا نَفْعِي فَتَنْفَعُوني»[١٧٩]؛ «ای بندگانم! بدون تردید شما هرگز قدرت ضرررساندن به من را ندارید که به من ضرر رسانید، و هرگز قدرت فایده‌رساندن به من را ندارید که به من فایده رسانید.»
از دیگر نشانه‌های غنا و بی‌نیازی او، این است که انفاق مخلصانۀ صدقه‌دهندگان و بخشش صادقانۀ افراد بخشنده، هیچ فایده‌ای برای الله ندارد، همان گونه که بخل و حسادت بخیلان و حسودان، ضرری به او نمی‌رساند. الله تعالی فرموده است:
﴿وَمَن يَبۡخَلۡ فَإِنَّمَا يَبۡخَلُ عَن نَّفۡسِهِۦۚ وَٱللَّهُ ٱلۡغَنِيُّ وَأَنتُمُ ٱلۡفُقَرَآءُۚ وَإِن تَتَوَلَّوۡاْ يَسۡتَبۡدِلۡ قَوۡمًا غَيۡرَكُمۡ ثُمَّ لَا يَكُونُوٓاْ أَمۡثَٰلَكُم﴾[محمّد: ٣٨]
«و هر کس بخل ورزد، جز این نیست که بر خویشتن بخل ورزیده است و الله بی‌نیاز است و شما (همه) فقیر (و نیازمند)ید. و اگر روی بگردانید (الله) گروهی دیگر را به جای شما می‌آورد، آنگاه آنان مانند شما نخواهند بود.»
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَٰتِ مَا كَسَبۡتُمۡ وَمِمَّآ أَخۡرَجۡنَا لَكُم مِّنَ ٱلۡأَرۡضِۖ وَلَا تَيَمَّمُواْ ٱلۡخَبِيثَ مِنۡهُ تُنفِقُونَ وَلَسۡتُم بَِٔاخِذِيهِ إِلَّآ أَن تُغۡمِضُواْ فِيهِۚ وَٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّ ٱللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾[البقرة: ٢٦٧]
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از چیزهای پاکیزه‌ای که به دست آورده‌اید و از آنچه از زمین برای شما بیرون آورده‌ایم، انفاق کنید و برای انفاق‌کردن قصد ناپاک آن را نکنید، در حالی که خود شما حاضر نیستید آن را بپذیرید، مگر اینکه در آن چشم‌پوشی کنید (بدی آن را نادیده بگیرید) و بدانید که الله بی‌نیاز ستوده است.»
همچنین الله ﻷ منزّه از نقائص و عیوب است و هر کس نقص و عیبی را به الله نسبت دهد، چیزی را به او نسبت داده است که با غنا و بی‌نیازی‌اش منافات دارد، چنانکه می‌فرماید:
﴿قَالُواْ ٱتَّخَذَ ٱللَّهُ وَلَدٗاۗ سُبۡحَٰنَهُۥۖ هُوَ ٱلۡغَنِيُّۖ لَهُۥ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلۡأَرۡضِۚ﴾[يونس: ٦٨]
«(مشرکان) گفتند: الله فرزندی برگزیده است. او منزّه است، او بی‌نیاز است، آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین وجود دارد، از آنِ اوست.»
یکی دیگر از نشانه‌های غنای الهی، منزّه‌بودن الله از داشتن شریک و همانند است، زیرا چگونه امکان دارد که خاک با پروردگار جهانیان یکسان باشد؟! و چگونه موجود نیازمند که در ذات خود، ضعیف و ناتوان و محتاج و فانی است، همتای پروردگار بی‌نیازی می‌گردد که در ذات خود غنی و قادر است و غنا، قدرت، پادشاهی، جود، احسان، علم، رحمت و کمال مطلق و تامّ او از لوازم ذاتش است؟! و چطور ممکن است که بندگان با مالک مخلوقات و موجودات یکسان باشند؟! پروردگاری که تمامی بندگان تحت قدرت و اختیار و تدبیر او قرار دارند. در قرآن کریم آمده است:
﴿لَّقَدۡ كَفَرَ ٱلَّذِينَ قَالُوٓاْ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡمَسِيحُ ٱبۡنُ مَرۡيَمَۚ قُلۡ فَمَن يَمۡلِكُ مِنَ ٱللَّهِ شَيًۡٔا إِنۡ أَرَادَ أَن يُهۡلِكَ ٱلۡمَسِيحَ ٱبۡنَ مَرۡيَمَ وَأُمَّهُۥ وَمَن فِي ٱلۡأَرۡضِ جَمِيعٗاۗ وَلِلَّهِ مُلۡكُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِ وَمَا بَيۡنَهُمَاۚ يَخۡلُقُ مَا يَشَآءُۚ وَٱللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيۡءٖ قَدِيرٞ﴾[المائدة: ١٧]
«کسانی که گفتند: الله همان مسیح پسر مریم است، قطعاً کافر شدند. بگو: اگر الله بخواهد مسیح پسر مریم و مادرش و همۀ کسانی را که روی زمین هستند هلاک کند، چه کسی قدرت بر جلوگیری دارد؟! فرمانروایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن دو وجود دارد، از آنِ الله است، هر چه بخواهد می‌آفریند و الله بر هر چیزی تواناست.»
علاوه بر این، گنجینه‌های آسمان‌ها و زمین در دست الله است و نعمت‌هایش همواره در طول شبانه‌روز بر مخلوقاتش سرازیر می‌گردد و دستانش در هر زمانی بسیار بخشنده است:
﴿لِلَّهِ مَا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلۡأَرۡضِۚ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلۡغَنِيُّ ٱلۡحَمِيدُ﴾[لقمان: ٢٦]
«آنچه در آسمان‌ها و زمین وجود دارد، از آنِ الله است، همانا الله است که بی‌نیاز ستوده است.»
الله أ بندگان را فرا می‌خواند که در هر زمان، از او درخواست کنند و وعده می‌دهد که هر چند درخواستشان بزرگ باشد، آن را برآورده می‌کند. همچنین فرمان می‌دهد که عبادت او را به جای آورند تا از آنان بپذیرد و پاداش دهد. الله متعال بسیار بخشنده و صاحب نعمت‌های فراوانی است، که هر آنچه بندگانش درخواست و آروز کنند، به آنان می‌بخشد.
یکی دیگر از نشانه‌های کمال غنا و بی‌نیازی پروردگار، این است که اگر تمامی ساکنان آسمان‌ها و زمین، از ابتدای آفرینش تا پایان آن، در یک جا جمع شوند و آنچه را که می‌خواهند از الله درخواست کنند، قطعاً الله ﻷ درخواستشان را بدون اینکه چیزی از ملکش کم شود، برآورده می‌کند، چنانکه در حدیث قدسی آمده است: «يَا عِبَادِي لَوْ أَنَّ أَوَّلَكُمْ وَآخِركُمْ وَإنْسَكُمْ وَجِنَّكُمْ، قَامُوا فِي صَعيدٍ وَاحدٍ، فَسألُوني فَأعْطَيْتُ كُلَّ إنْسانٍ مَسْألَتَهُ، مَا نَقَصَ ذَلِكَ مِن مُلکي شیئاً إِلاَّ كَمَا يَنْقُصُ المِخْيَطُ إِذَا غمسَ في البَحْرَ»[١٨٠]؛ «ای بندگانم! اگر اول و آخر و انس و جنّ شما بر يک جای بايستند و از من درخواست کنند و به هر فرد خواسته‌اش را بدهم، این کار چیزی از آنچه نزد من است، بجز اندازه‌ای که يک سوزن وقتی در دريا فرو شود، کم نمايد، کم نمی‌کند.»
الله متعال که نمی‌توان غنایش را سنجید و آن را توصیف کرد، خوشی‌ها، نعمت‌ها و بخشش‌های متنوّعی را در بهشت برای مؤمنان می‌بخشد؛ نعمت‌هایی که هیچ چشمی آنها را ندیده، هیچ گوشی نشنیده و به قلب و فکر هیچ بشری خطور نکرده است:
﴿فَلَا تَعۡلَمُ نَفۡسٞ مَّآ أُخۡفِيَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعۡيُنٖ جَزَآءَۢ بِمَا كَانُواْ يَعۡمَلُونَ﴾[السّجدة: ١٧]
«پس هیچ کس نمی‌داند چه پاداش‌های (عظیمی) که مایۀ روشنی چشم‌هاست برای آنان نهفته شده است، به (پاس) آنچه که (در دنیا) انجام می‌دادند.»
پس هر کس که پروردگارش را با این صفت بزرگ بشناسد، خودش را خواهد شناخت. و کسی که بداند پروردگارش غنی و بی‌نیاز مطلق است، خواهد فهمید که خودش فقیر و محتاج مطلق است. هر کس به قدرت کامل پروردگار پی ببرد، به ناتوانی کامل خود هم پی خواهد برد. هر کس عزّت کامل پروردگارش را بشناسد، ضعف کامل خود را هم خواهد شناخت. کسی که از علم و حکمت کامل آفریدگار آگاه شود، به نادانی خود پی خواهد برد. آگاهی و باور بنده به اینکه محتاج الله أ است، نتیجۀ همین نوع شناخت است، که نشانۀ سعادت و رستگاری بنده در دنیا و آخرت به شمار می‌رود.
[١٧٩]- صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: ٢٥٧٧، بخشی از یک حدیث طولانی است که ابوذر س آن را روایت کرده است.
[١٨٠]- صحیح مسلم. بخشی از حدیث قبلی که ابوذر س آن را روایت کرده بود.