٣٢. بصیر
این نام بیش از ٤٠ مرتبه در قرآن تکرار شده است؛ از جمله در آیات زیر:
﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ﴾[الشّورى: ١١]
«هیچ چیز همانند او نیست و او شنوای بیناست.»
﴿إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ سَمِيعَۢا بَصِيرٗا﴾[النّساء: ٥٨]
«همانا الله شنوای بیناست.»
﴿وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[البقرة: ٢٦٥]
«و الله به آنچه می‌کنید، بیناست.»
﴿وَٱللَّهُ بَصِيرُۢ بِٱلۡعِبَادِ﴾[آل‌عمران: ١٥]
«و الله به (احوال) بندگان بیناست.»
﴿إِنَّهُۥ بِكُلِّ شَيۡءِۢ بَصِيرٌ﴾[الملك: ١٩]
«بدون تردید او به هر چیزی بیناست.»
﴿إِنَّهُۥ بِعِبَادِهِۦ خَبِيرُۢ بَصِيرٞ﴾[الشّورى: ٢٧]
«بی‌گمان او به بندگانش دانای بیناست.»
﴿وَكَفَىٰ بِرَبِّكَ بِذُنُوبِ عِبَادِهِۦ خَبِيرَۢا بَصِيرٗا﴾[الإسراء: ١٧]
«و کافی است که پروردگارت (نسبت) به گناهان بندگانش دانای بیناست.»
بصیر: یعنی ذاتی که تمامی دیدنی‌ها و هر چیزی را می‌بیند، هر چند بسیار کوچک و ریز باشد، حتّی راه‌رفتن مورچه‌ای سیاه بر روی سنگی سخت و محکم را در شب تاریک می‌بیند، جریان نیرو و خون را در اعضا و رگ‌ها مشاهده می‌کند، آنچه را که زیر زمین‌های هفتگانه است می‌بیند همان گونه که موجودات و اشیای آسمان‌های هفتگانه را مشاهده می‌کند و نیز حرکت پلک‌ها و خیانت چشم‌ها را می‌بیند.
ابن قیّم / می‌گوید: «بصیر ذاتی است که به سبب کمال بصر و بینایی‌اش، جزئیّات بدن مورچه‌ای کوچک؛ اعضا، گوشت، خون، مغز و رگ‌هایش را می‌بیند و حرکت آن را بر روی سنگی محکم در شب تاریک مشاهده می‌کند.»[١٣٢]
شاعر چه زیبا سروده است که:
يـا مـن يـرى مـد البعـوض جناحهـا
فـي ظلـمـة الليـل البـهـيـم الأليـل
ويـرى منـاط عروقـها فـي نحرهـا
والـمخ مـن تـلـك العـظـام النُّحَّـل
أمـنـن عـلـي بتـوبـة تـمـحـو بهـا
مـا كـان منـّـي فـي الـزمـان الأول[١٣٣]
یعنی ای کسی که در شب بسیار تاریک می‌بینی که مگس بال‌هایش را می‌گستراند و نیز جریان خون در رگ‌ها و ... را می‌بینی! به من توبه‌ای عطا کن تا گناهان گذشته‌ام را محو نماید.
باید ایمان داشته باشیم که الله ﻷ با چشمانی می‌بیند که شایستۀ کمال و جلال او هستند، چنانکه می‌فرماید:
﴿وَٱصۡبِرۡ لِحُكۡمِ رَبِّكَ فَإِنَّكَ بِأَعۡيُنِنَاۖ﴾[الطّور: ٤٨]
«(ای پیامبر!) برای حکم پروردگارت شکیبا باش، زیرا تو زیر نظر (و در حفاظت) ما هستی.»
﴿وَحَمَلۡنَٰهُ عَلَىٰ ذَاتِ أَلۡوَٰحٖ وَدُسُرٖ١٣ تَجۡرِي بِأَعۡيُنِنَا جَزَآءٗ لِّمَن كَانَ كُفِرَ﴾[القمر: ١٣-١٤]
«و او (نوح) را بر (مرکبی) ساخته‌شده از تخته و میخ سوار کردیم.زیر نظر (و حفاظت) ما روان بود. کیفری بود برای کسانی که کافر شده بودند.»
﴿وَأَلۡقَيۡتُ عَلَيۡكَ مَحَبَّةٗ مِّنِّي وَلِتُصۡنَعَ عَلَىٰ عَيۡنِيٓ﴾[طه: ٣٩]
«و من محبّتی از سوی خود بر تو افکندم و برای اینکه در برابر دیدگان من پرورش یابی.»
در حدیثی از پیامبر ج، که دربارۀ توصیف دجّال است، بیان شده که الله تعالی صاحب دو چشم است؛ رسول الله ج فرمودند: «إنَّهُ أعْوَر، وإنَّ ربَّكُمْ لَيْسَ بأعْور»[١٣٤]؛ «همانا او [دجّال] یک چشم دارد و پروردگار شما یک‌چشم نیست.» منزّه‌دانستن الله از داشتن یک چشم، اثبات می‌کند که الله متعال صاحب دو چشم است، به گونه‌ای که شایستۀ او تعالی باشد.
امام ابن خزیمه / می‌گوید: «ما می‌گوییم: پروردگار ما دو چشم دارد که بهوسیلۀ آنها آنچه را که زیر خاک و زیر پایین‌ترین طبقۀ زمین؛ یعنی زیر طبقۀ هفتم است و نیز آنچه را که در آسمان‌ها و میان آنها وجود دارد، می‌بیند؛ فرقی نمی‌کند که بزرگ یا کوچک باشند. هیچ چیزی بر الله پنهان نمی‌ماند و او تعالی آنچه را که در قعر دریاها و میان آن‌هاست، مشاهده می‌کند، همان گونه که عرشش را که بر آن قرار دارد، می‌بیند.»[١٣٥]
ناگفته نماند که این اسم بزرگ مقتضی مواردی همچون فروتنی و خضوع، مراقب‌دانستن الله متعال به طور دائم، عبادت شایسته و دوری از گناهان است. هر کس به آیاتی از قرآن که با این نام ختم شده‌اند، بیندیشد – که بیش از ٤٠ آیه است- مطلب فوق برایش روشن می‌گردد، و اکنون برخی از آن آیات بیان می‌گردد:
﴿ذَٰلِكَ بِأَنَّ ٱللَّهَ يُولِجُ ٱلَّيۡلَ فِي ٱلنَّهَارِ وَيُولِجُ ٱلنَّهَارَ فِي ٱلَّيۡلِ وَأَنَّ ٱللَّهَ سَمِيعُۢ بَصِيرٞ﴾[الحج: ٦١]
«اين (نصرت مظلوم) از آن روست كه الله (قادر است چيزى را بر ديگرى غالب كند چنانكه) شب را در روز داخل مى‌كند (و تاریکی مغلوب مى‌شود) و روز را در شب در مى‌آورد، و بی‌گمان الله شنوای بیناست.»
بر اساس آیۀ فوق، الله ـ تمامی صداهای موجود در شب و روز را می‌شنود و همۀ حرکاتشان را با وجود تفاوت در زمان و حالات، می‌بیند.
﴿۞وَلَوۡ بَسَطَ ٱللَّهُ ٱلرِّزۡقَ لِعِبَادِهِۦ لَبَغَوۡاْ فِي ٱلۡأَرۡضِ وَلَٰكِن يُنَزِّلُ بِقَدَرٖ مَّا يَشَآءُۚ إِنَّهُۥ بِعِبَادِهِۦ خَبِيرُۢ بَصِيرٞ﴾[الشّورى: ٢٧]
«و اگر الله روزی را برای بندگانش فراخ (و گشاده) می‌گرداند، یقیناً در زمین فساد می‌کردند، بلکه به اندازه‌ای که بخواهد نازل می‌کند. همانا او به بندگانش دانای بیناست.»
این آیه نشان می‌دهد که الله أ احوال و اعمال بندگانش را می‌بیند، از آنها باخبر است، می‌داند که چه کسی مستحقّ هدایت است و چه کسی لایق آن نیست، می‌فهمد که حال و شرایط چه کسی با ثروت و مال اصلاح می‌شود و چه کسی با داشتن ثروت، فاسد می‌گردد، چنانکه می‌فرماید:
﴿إِنَّ رَبَّكَ يَبۡسُطُ ٱلرِّزۡقَ لِمَن يَشَآءُ وَيَقۡدِرُۚ إِنَّهُۥ كَانَ بِعِبَادِهِۦ خَبِيرَۢا بَصِيرٗا﴾[الإسراء: ٣٠]
«یقیناً پروردگارت روزی را برای هر کس که بخواهد گشاده و (یا) تنگ می‌دارد، بی‌گمان او به بندگانش دانای بیناست.»
در آیۀ دیگری، چنین آمده است:
﴿هُوَ ٱلَّذِي خَلَقَكُمۡ فَمِنكُمۡ كَافِرٞ وَمِنكُم مُّؤۡمِنٞۚ وَٱللَّهُ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[التّغابن: ٢]
«او ذاتی است که شما را آفرید، پس (گروهی) از شما کافرند و (گروهی) از شما مؤمن هستند. و الله به آنچه می‌کنید بیناست.»
یعنی الله نسبت به فرد صالح و فاسد و مؤمن و کافر بیناست و هر یک را آن گونه که شایسته است، پاداش یا عذاب می‌دهد.
﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُلۡحِدُونَ فِيٓ ءَايَٰتِنَا لَا يَخۡفَوۡنَ عَلَيۡنَآۗ أَفَمَن يُلۡقَىٰ فِي ٱلنَّارِ خَيۡرٌ أَم مَّن يَأۡتِيٓ ءَامِنٗا يَوۡمَ ٱلۡقِيَٰمَةِۚ ٱعۡمَلُواْ مَا شِئۡتُمۡ إِنَّهُۥ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[فصّلت: ٤٠]
«بدون تردید کسانی که در آیات ما کجروی می‌کنند، بر ما پوشیده نیستند. آیا کسی که در آتش انداخته شود بهتر است یا کسی که روز قیامت ایمن (و بدون وحشت) بیاید؟! هر چه می‌خواهید بکنید، مسلماً او به آنچه انجام می‌دهید بیناست.»
الله متعال کسانی را که در مورد آیاتش منحرف و ملحد می‌شوند، تهدید می‌کند بدین صورت که آنان را می‌بیند و از اعمالشان آگاه است و در روز قیامت، این افراد را بدین سبب مجازات خواهد کرد.
﴿إِنَّ ٱلَّذِينَ يُجَٰدِلُونَ فِيٓ ءَايَٰتِ ٱللَّهِ بِغَيۡرِ سُلۡطَٰنٍ أَتَىٰهُمۡ إِن فِي صُدُورِهِمۡ إِلَّا كِبۡرٞ مَّا هُم بِبَٰلِغِيهِۚ فَٱسۡتَعِذۡ بِٱللَّهِۖ إِنَّهُۥ هُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ﴾[غافر: ٥٦]
«همانا کسانی که در آیات الله بدون هیچ حجّت (و دلیلی) که برایشان آمده باشد، مجادله می‌کنند، در سینه‌هایشان جز تکبّر نیست، که خود به آن نخواهند رسید.، پس به الله پناه ببر، بی‌گمان اوست که شنوای بیناست.»
یعنی الله تعالی تمامی صداها را با وجود تفاوتشان می‌شنود، و همۀ اشیا و موارد دیدنی را می‌بیند و می‌داند که در کجا و چه زمانی صورت می‌گیرند؛ از جمله کسانی را که دربارۀ آیاتش مجادله می‌کنند و قصد انکار و ابطال آنها را دارند، می‌بیند و از احوالشان مطّلع است، و هرگز این افراد به هدفشان نخواهند رسید.
﴿وَٱللَّهُ يَقۡضِي بِٱلۡحَقِّۖ وَٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ مِن دُونِهِۦ لَا يَقۡضُونَ بِشَيۡءٍۗ إِنَّ ٱللَّهَ هُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ﴾[غافر: ٢٠]
«و الله به حق داوری می‌کند، و کسانی که به جای او می‌خوانند، به هیچ چیزی داوری نمی‌کنند. همانا الله همان شنوای بیناست.»
بر اساس آیۀ فوق، عبادت حق و شایستۀ ذات سمیع و بصیر است؛ پروردگاری که صاحب کمال سمع و بصر است. و یکی از دلایل بطلان و فساد عبادت بت‌ها این است که آنها نمی‌شنوند و نمی‌بینند و به همین سبب، ابراهیم ÷ به پدرش گفت:
﴿يَٰٓأَبَتِ لِمَ تَعۡبُدُ مَا لَا يَسۡمَعُ وَلَا يُبۡصِرُ وَلَا يُغۡنِي عَنكَ شَيۡٔٗا﴾[مريم: ٤٢]
«ای پدرجان! چرا چیزی را پرستش می‌کنی که نه می‌شنود و نه می‌بیند و نه هیچ نیازی را از تو برآورده می‌سازد؟!»
﴿۞إِنَّ ٱللَّهَ يَأۡمُرُكُمۡ أَن تُؤَدُّواْ ٱلۡأَمَٰنَٰتِ إِلَىٰٓ أَهۡلِهَا وَإِذَا حَكَمۡتُم بَيۡنَ ٱلنَّاسِ أَن تَحۡكُمُواْ بِٱلۡعَدۡلِۚ إِنَّ ٱللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُم بِهِۦٓۗ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ سَمِيعَۢا بَصِيرٗا﴾[النّساء: ٥٨]
«بدون تردید الله به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانشان باز گردانید و هنگامی که میان مردم داوری می‌کنید، به عدالت داوری کنید. در حقیقت، نیکو چیزی است که الله شما را به آن اندرز می‌دهد! بی‌گمان الله شنوای بیناست.»
الله ـ دستورات و ممنوعاتش را توصیف و تحسین می‌کند، زیرا مشتمل بر مصالح و منافع دنیا و آخرت است و ضررها را از بین می‌برد، چون شارع و بوجودآورندۀ آنها ذات شنوا و بینایی است که هیچ چیزی بر او پنهان نمی‌ماند و از مصالح بندگان آگاه است، در حالی که خودشان مطّلع نیستند.
همچنین انسان را تشویق به انجام دستورات و پرهیز از ممنوعات الهی می‌کند و از مخالفت با آنها بر حذر می‌دارد.
﴿وَأَقِيمُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتُواْ ٱلزَّكَوٰةَۚ وَمَا تُقَدِّمُواْ لِأَنفُسِكُم مِّنۡ خَيۡرٖ تَجِدُوهُ عِندَ ٱللَّهِۗ إِنَّ ٱللَّهَ بِمَا تَعۡمَلُونَ بَصِيرٞ﴾[البقرة: ١١٠]
«و نماز را بر پا دارید و زکات را ادا کنید و هر کار نیکی را که برای خود از پیش می‌فرستید، آن را نزد الله خواهید یافت. یقیناً الله به آنچه می‌کنید بیناست.»
الله تعالی وعده می‌دهد که هیچ یک از اعمال نیک شما که آنها را برای خود فرستاده‌اید، تباه نخواهد شد و الله ﻷ آنها را می‌بیند و پاداش بزرگی به بندگانش، بر اثر آنها خواهد داد.
با توجّه به مثال‌های پیشین، دانستیم که اگر بنده بداند و به خود یادآوری کند که الله أ همواره او را می‌بیند و از اعمالش مطّلع است، فواید بسیاری در حوزۀ ترغیب و ترهیب خواهد بُرد، و این مطلب در نمونه‌های قبلی واضح است. اگر بنده عبادتش را به خوبی برای پروردگار انجام دهد و از گناهان پرهیز نماید در حالی که رؤیت و اطّلاع الهی را برای خود یادآور سازد، قطعاً به مقام احسان می‌رسد، که برترین درجات دین است، چنانکه پیامبر ج در بیان حقیقت احسان فرمودند: «أَنْ تَعْبُدَ اللَّه كَأَنَّكَ تَراه، فإِنْ لَمْ تَكُنْ تَراهُ فإِنَّهُ يَراكَ»؛ «اینکه الله را به گونه‌ای عبادت کنی که گویی او را می‌بینی و اگر تو الله را نمی‌بینی، قطعاً او تو را می‌بیند.» چه بسا افرادی که با یادآوری این صفت الهی، از ارتکاب گناهان خودداری کردند.
ابن رجب / می‌گوید: «مردی شبانه در یک بیابان از زنی درخواست کرد که با وی همبستر شود، امّا آن زن سر باز زد. مرد به او گفت: کسی غیر از ستارگان ما را نمی‌بیند. زن گفت: پس بوجودآورندۀ آنها کجاست؟!»[١٣٦] یعنی مگر الله ما را نمی‌بیند؟! الله تعالی می‌فرماید:
﴿أَلَمۡ يَعۡلَم بِأَنَّ ٱللَّهَ يَرَىٰ﴾[العلق: ١٤]
«آیا نمی‌داند که مسلماً الله (همۀ اعمالش را) می‌بیند؟!»
همین برای خودداری و پرهیز از ارتکاب گناه کافی است.
[١٣٢]- طریق الهجرتین، ص ٢٣٤.
[١٣٣]- قرطبی، التّذکرة، ج ١، ص ٤٦٤، چاپ دار المنهاج.
[١٣٤]- صحیح بخاری، شمارۀ حدیث: ٧١٣١؛ صحیح مسلم، شمارۀ حدیث: ٢٩٣٣، به روایت انس س.
[١٣٥]- کتاب التّوحید، ص ٥٠.
[١٣٦]- شرح کلمة الإخلاص، ص ٤٩.