٥٨. رؤوف

اسم مذکور در ١٠ آیه بیان شده است.

رأفت – چنانکه ابن جریر  / می‌گوید-: «برترین و بالاترین مفهوم رحمت است، که تمامی مخلوقات را در دنیا و برخی را در آخرت در بر می‌گیرد.»[٢٢١] یعنی رحمت الهی در آخرت، دوستان مؤمن و بندگان پرهیزگار الله را در بر می‌گیرد.

علاوه بر این، یکی از اصول و مبادی مهمّی که عالمان در حوزۀ شناخت اسماء الله بیان و اثبات کرده‌اند، این است که ختم آیات قرآنی با نام‌های الله نشان می‌دهد که حکم مذکور در آن‎ها ارتباط و تناسبی با نام‌هایی که در آخرشان آمده است، دارد و تدبّر در این زمینه، یکی از مهم‌ترین و بهترین اسبابی است که بنده را در شناخت و فهم اسماء الله کمک می‌کند.

در ادامه، مطالبی دربارۀ آیاتی که این نام در آن‎ها بیان شده است، با توجّه به سیاق ارائه می‌گردد.

الله متعال می‌فرماید:

﴿وَمَا كَانَ ٱللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَٰنَكُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ بِٱلنَّاسِ لَرَءُوفٞ رَّحِيمٞ﴾[البقرة: ١٤٣]

«و الله هرگز ایمان (نماز) شما را ضایع نمی‌گرداند. همانا الله نسبت به مردم رؤوف مهربان است.»

یعنی هرگز سزاوار و شایستۀ الله نیست که ایمان و اعمالتان را تباه گرداند، که این نشانۀ کمال رأفت و مهربانی اوست. این مژده و بشارتی بزرگ برای کسانی است که الله  ﻷ با نعمت اسلام و ایمان به آنان منّت نهاده است؛ یعنی اینکه قطعاً الله از ایمانشان حفاظت خواهد کرد و آن را تباه نمی‌کند، بلکه ایمانشان را از بطلان و تباهی حفاظت می‌کند، آن را برایشان کامل می‌گرداند و به آنان توفیق انجام اعمالی را می‌دهد که باعث افزایش ایمان و تکمیل یقینشان می‌شود؛ یعنی همان طور که در ابتدا آنان را هدایت به ایمان کرد، با رأفت، مهربانی، فضل و احسان خود، باور و ایمانشان را حفظ و کامل خواهد کرد.

در آیۀ دیگری آمده است:

﴿وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَشۡرِي نَفۡسَهُ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَّهِۚ وَٱللَّهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ﴾[البقرة: ٢٠٧]

«و از مردم کسی است که جان خود را برای به دست‌آوردن خشنودی الله می‌فروشد، و الله نسبت به بندگان مهربان است.»

یعنی بندگانی که توفیق یافتند و به منظور کسب رضایت الله و بر اثر امید به پاداش، جان‌هایشان را فدا کردند. آنان با پروردگارِ بسیار باوفا و مهربان معامله کردند؛ ذاتی که از روی رأفت و رحمت خود، آنان را توفیق به این کار داد، پاداشی بزرگ و بازگشت و جایگاهی خوب را به آنان وعده داد و از نعمت‌ها و رستگاری بزرگی که بدان خواهند رسید نپرس که چقدر زیاد است! زیرا در روز قیامت نزد پروردگار رؤوف و رحیم بر می‌گردند. الله  أ می‌فرماید:

﴿يَوۡمَ تَجِدُ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا عَمِلَتۡ مِنۡ خَيۡرٖ مُّحۡضَرٗا وَمَا عَمِلَتۡ مِن سُوٓءٖ تَوَدُّ لَوۡ أَنَّ بَيۡنَهَا وَبَيۡنَهُۥٓ أَمَدَۢا بَعِيدٗاۗ وَيُحَذِّرُكُمُ ٱللَّهُ نَفۡسَهُۥۗ وَٱللَّهُ رَءُوفُۢ بِٱلۡعِبَادِ﴾[آل‌عمران: ٣٠]

«روزی ‌که هر کس آنچه را از خیر و نیکی انجام داده و آنچه را از بدی مرتکب گشته، حاضر شده می‌یابد و آرزو می‌کند: ای کاش میان او و آن (کارهای بد) فاصله‌ای دور بود! و الله شما را از (کیفر) خودش بر حذر می‌دارد و (در عین حال) الله به بندگان مهربان است.»

با توجّه به آیۀ فوق، الله تعالی با وجود اینکه عذابش بسیار شدید است، نسبت به بندگان خیلی مهربان است و یکی از نشانه‌های مهربانی‌اش، این است که بندگان را از پلیدی و فساد بر حذر داشته تا از پیامدها و عواقبش در امان بمانند و نجات یابند. الله  ﻷ از روی رأفت و رحمت خود، راه‌های رسیدن به خوبی‌ها و درجات والا را برای بندگانش آسان و هموار کرده و آنان را از اسباب و راه‌هایی که منجر به مصیبت‌ها و عقوبت می‌شوند، بر حذر داشته است. الله ـ می‌فرماید:

﴿لَّقَد تَّابَ ٱللَّهُ عَلَى ٱلنَّبِيِّ وَٱلۡمُهَٰجِرِينَ وَٱلۡأَنصَارِ ٱلَّذِينَ ٱتَّبَعُوهُ فِي سَاعَةِ ٱلۡعُسۡرَةِ مِنۢ بَعۡدِ مَا كَادَ يَزِيغُ قُلُوبُ فَرِيقٖ مِّنۡهُمۡ ثُمَّ تَابَ عَلَيۡهِمۡۚ إِنَّهُۥ بِهِمۡ رَءُوفٞ رَّحِيمٞ﴾[التّوبة: ١١٧]

«قطعاً الله رحمت خود را شامل حال پیامبر  ج و مهاجران و انصار؛ کسانی که در زمان سختی (و تنگدستی) از او پیروی کردند، نمود، پس از آنکه نزدیک بود دل‌های گروهی از آنان (از حق) منحرف شود، سپس توبۀشان را پذیرفت. بی‌گمان او (نسبت) به آن‎ها رؤوف مهربان است.»

بر اساس آیۀ مذکور، یکی از دلایل و علایم رأفت و مهربانی الله، این است که او تعالی بر آنان منّت نهاد و توفیق توبه داد، سپس توبۀ‌شان را پذیرفت و آنان را ثابت‌قدم گردانید و اگر رؤوف و مهربان نمی‌بود، هرگز به چنین نعمت‌هایی نمی‌رسیدند. در سورۀ «نحل» چنین آمده است:

﴿خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِن نُّطۡفَةٖ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٞ مُّبِينٞ٤ وَٱلۡأَنۡعَٰمَ خَلَقَهَاۖ لَكُمۡ فِيهَا دِفۡءٞ وَمَنَٰفِعُ وَمِنۡهَا تَأۡكُلُونَ٥ وَلَكُمۡ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسۡرَحُونَ٦ وَتَحۡمِلُ أَثۡقَالَكُمۡ إِلَىٰ بَلَدٖ لَّمۡ تَكُونُواْ بَٰلِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ ٱلۡأَنفُسِۚ إِنَّ رَبَّكُمۡ لَرَءُوفٞ رَّحِيمٞ﴾[النّحل: ٤-٧]

«انسان را از نطفه آفرید، آنگاه او ستیزه‌جویی آشکار شده است.و چهارپایان را برای شما آفرید، که در آن‎ها پوشش (گرم) و منافع (دیگری) است و از (گوشت برخی از) آن‎ها می‌خورید.و در آن‎ها برای شما (زینت و) زیبائی است وقتی شامگاهان (از صحرا) باز می‌گردانید و هنگامی که صبحگاهان (به صحرا) می‌فرستید.و (آن‌ها) بارهای سنگین شما را به شهری که جز با رنج و مشقّت زیاد، به آن نمی‌رسیدید، حمل می‌کنند. بدون تردید پروردگارتان روؤف مهربان است.»

پروردگار جهان چهارپایان را به منظور مصالح و منافع انسان، در خدمت وی قرار داده است که از پشم و موی آن‎ها در تهیۀ لباس و سایر منافع بهره می‌برد. همچنین انسان از گوشت، شیر و سایر فواید آن‎ها استفاده می‌کند و رفت و برگشت چهارپایان در صبح و شام و موقع رفتن و ایستادن، مایۀ زیبایی است. برخی از حیوانات بار و کالای انسان را به شهرها و سرزمین‌های دور می‌برند، که تمامی این موارد برخاسته از رأفت و رحمت الهی است. ای کاش ما به یاد آوریم رحمت و مهربانی و فضل الله را بر خودمان که در این زمان، وسایل جدیدی را برای حمل و نقل، در اختیار ما قرار داده است؛ وسایلی که انسان در هنگام حرکتشان بسیار آسوده و راحت است، وسایلی که دارای اشکالی زیبا هستند، به سرعت می‌روند و علاوه بر این، راه‌ها را بسیار هموار نموده و تمامی اسباب و امکانات آسایش و راحتی آدمی در این وسایل وجود دارد، به گونه‌ای که مردم به‎وسیلۀ آن‎ها از یک مکان به مکان دیگر و از یک شهر به شهر دیگر بدون مشقّت و زحمت، منتقل می‌شوند. پس تمامی حمد و ستایش‌ها مخصوص الله است، آن گونه که شایستۀ جلال، پادشاهی و بخشش و احسان فراوان او باشد.

در جایی دیگر از قرآن، چنین می‌خوانیم:

﴿أَفَأَمِنَ ٱلَّذِينَ مَكَرُواْ ٱلسَّيِّ‍َٔاتِ أَن يَخۡسِفَ ٱللَّهُ بِهِمُ ٱلۡأَرۡضَ أَوۡ يَأۡتِيَهُمُ ٱلۡعَذَابُ مِنۡ حَيۡثُ لَا يَشۡعُرُونَ٤٥ أَوۡ يَأۡخُذَهُمۡ فِي تَقَلُّبِهِمۡ فَمَا هُم بِمُعۡجِزِينَ٤٦ أَوۡ يَأۡخُذَهُمۡ عَلَىٰ تَخَوُّفٖ فَإِنَّ رَبَّكُمۡ لَرَءُوفٞ رَّحِيمٌ﴾[النّحل: ٤٥-٤٧]

«آیا کسانی‌ که بداندیشی (و توطئه) کردند، (از این) ایمن هستند که الله (همۀ) آن‎ها را در زمین فرو برد و یا عذاب (الهی) از جایی که نمی‌دانند، به سراغشان بیاید؟!یا (اینکه) به هنگام رفت و آمدشان (گریبان) آن‎ها را بگیرد، پس نتوانند که (ما را ناتوان کنند و) بگریزندیا (اینکه) آنان را در حال ترس (و وحشت) بگیرد، پس بدون ‌تردید پروردگار شما رؤوف مهربان است.»

از دیگر نشانه‌های رأفت الهی این است که در عقوبت گنهکاران عجله نمی‌کند، بلکه به آنان مهلت و سلامتی و روزی می‌دهد، در حالی که این افراد با الله متعال و دوستانش مخالفت می‌کنند، ولی الله  ﻷ اسباب و دروازه‌های توبه را برایشان می‌گشاید، آنان را به دوری از گناهان فرا می‌خواند و به بهترین نعمت‌ها و بخشش گناهانانشان وعده می‌دهد. پس آیا انسان مجرم و گنهکار از پروردگار رؤوف و مهربانش حیا نمی‌کند که همواره و در تمامی اوقات، نعمت‌هایش به او می‌رسد، امّا وی بر جرم و نافرمانی‌اش اصرار می‌ورزد؟!

الله ـ می‌فرماید:

﴿أَلَمۡ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي ٱلۡأَرۡضِ وَٱلۡفُلۡكَ تَجۡرِي فِي ٱلۡبَحۡرِ بِأَمۡرِهِۦ وَيُمۡسِكُ ٱلسَّمَآءَ أَن تَقَعَ عَلَى ٱلۡأَرۡضِ إِلَّا بِإِذۡنِهِۦٓۚ إِنَّ ٱللَّهَ بِٱلنَّاسِ لَرَءُوفٞ رَّحِيمٞ﴾[الحج: ٦٥]

«آیا ندیدی که الله آنچه را که در زمین وجود دارد، مسخّر شما کرده است و (نیز) کشتی‌ها به فرمان او در دریا روانند و آسمان را از اینکه بر زمین افتد - جز به فرمانش - نگه می‌دارد. همانا الله (نسبت) به مردم رؤوف مهربان است.»

مسخّرکردن زمین و آنچه در آن است؛ همچون حیوانات، گیاهان، جمادات، کشتی‌ها که به فرمان الله در دریا حرکت می‌کنند و مردم و کالاهایشان را از محلّی به محلّ دیگر می‌برند، نگهداشتن آسمان از اینکه بر روی زمین بیفتد و آنچه در آن وجود دارد نابود شود؛ تمامی این نعمت‌ها برخاسته از رحمت و مهربانی الله نسبت به بندگان است.

در سورۀ دیگری آمده است:

﴿وَلَوۡلَا فَضۡلُ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ وَرَحۡمَتُهُۥ وَأَنَّ ٱللَّهَ رَءُوفٞ رَّحِيمٞ﴾[النّور: ٢٠]

«و اگر فضل الله و رحمت او بر شما نمی‌بود و اینکه الله رؤوف مهربان است، (عقوبت سختی شما را در بر می‌گرفت).»

الله متعال سخن فوق را پس از بیان احکامی مهم و مواعظی رسا و شیوا می‌آورد، که این مطلب نشان می‌دهد آن بیان نافع و شرع حکیم، دلیل و نشانۀ رأفت و رحمت الله تعالی برای بندگان است.

الله  أ می‌فرماید:

﴿هُوَ ٱلَّذِي يُنَزِّلُ عَلَىٰ عَبۡدِهِۦٓ ءَايَٰتِۢ بَيِّنَٰتٖ لِّيُخۡرِجَكُم مِّنَ ٱلظُّلُمَٰتِ إِلَى ٱلنُّورِۚ وَإِنَّ ٱللَّهَ بِكُمۡ لَرَءُوفٞ رَّحِيمٞ﴾[الحديد: ٩]

«او ذاتی است که آیاتی روشن بر بنده‌اش نازل می‌کند تا شما را از تاریکی‌های (کفر و شرک) به سوی نور (ایمان) ببرد و یقیناً الله نسبت به شما رؤوف [و] مهربان است.»

بزرگ‌ترین و برترین نعمت و بخشش، این است که الله  ﻷ بر بنده و پیامبرش آیاتی روشن و دلایلی آشکار نازل کرده است؛ آیات و دلایلی که تمامی عاقلان اقرار به صحّت و حقیقت آن‎ها داده‌اند. و هدف از بعثت پیامبران و نزول آیات و حکمت این بوده که الله ـ هر یک از بندگانش را که بخواهد، از تاریکی‌ها به سوی نور ببرد، که این مورد برخاسته از رأفت الهی به بندگان و رحمت او تعالی به دوستانش است.

همچنین می‌فرماید:

﴿وَٱلَّذِينَ جَآءُو مِنۢ بَعۡدِهِمۡ يَقُولُونَ رَبَّنَا ٱغۡفِرۡ لَنَا وَلِإِخۡوَٰنِنَا ٱلَّذِينَ سَبَقُونَا بِٱلۡإِيمَٰنِ وَلَا تَجۡعَلۡ فِي قُلُوبِنَا غِلّٗا لِّلَّذِينَ ءَامَنُواْ رَبَّنَآ إِنَّكَ رَءُوفٞ رَّحِيمٌ﴾[الحشر: ١٠]

«و (نیز) کسانی ‌که پس از آنان (بعد از مهاجران و انصار) آمدند، می‌گویند: پروردگارا! ما را و برادرانمان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز، و در دل‌هایمان کینه‌ای نسبت به کسانی‌ که ایمان آورده‌اند قرار مده. پروردگارا! بی‌گمان تو رؤوف و مهربانی.»

الله متعال از روی رحمت و مهربانی خود به بندگان مؤمن، پیمان ایمان و رابطۀ دینی و پیوند تقوا را در میانشان برقرار کرد و افراد پیشین را محبوب کسانی که پس از آنان می‌آیند، گردانید، به گونه‌ای که برایشان دعای خیر می‌کنند، و این مورد چه نعمت و فضل و احسان بزرگی از جانب پروردگار رؤوف و مهربان ماست!

[٢٢١]- تفسیر طبری، ج ٢، ص ٦٥٤.