درجه اول: تفکر و نظر و اعتبار [۱۴۹]
الله سبحانه و تعالی می‌فرماید: ﴿كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ لَكُمُ ٱلۡأٓيَٰتِ لَعَلَّكُمۡ تَتَفَكَّرُونَ٢١٩﴾[البقرة: ٢١٩]. ترجمه: «اینگونه است که الله آیات را برای شما روشن می‌کند تا تفکر کنید» و می‌فرماید: ﴿وَيُبَيِّنُ ءَايَٰتِهِۦ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ يَتَذَكَّرُونَ ٢٢١﴾[البقرة: ۲۲۱]. ترجمه: «و آیاتش را برای مردم روشن می‌دارد تا آن‌ها پند بگیرند» و نیز می‌فرماید: ﴿وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ٧﴾[آل عمران: ٧]. ترجمه: «و پند نمی‌گیرند بجز صاحبان خرد».
آن اثر گذارنده‌ای برای اهل علم می‌باشد، حسن بصری/می‌گوید: «جز این نیست که اهل علم با تذکر به تفکر بر می‌گردند و با تفکر به تذکر، قلب‌ها با یکدیگر سخن گفته تا آنجا که [قلب] از روی حکمت سخن می‌گوید؛ و تذکر بذر علم بوده و با یکدیگر سخن گفتن آبیاری آن و یکدیگر را متذکر شدن القاح آن می‌باشد» [۱۵۰].
این اعمال با شرفترین اعمال می‌باشند، زیرا اندیشه عمل قلب و عبادت عمل جوارح است. ابو سلیمان گفته است: «فکر کردن در مسائل دنیائی حجابی در مقابل آخرت است و عقوبتی است برای اولیاء ولی اندیشه در مسائل آخرتی نتیجه‌اش حکمت و تجلی قلب می‌باشد».
تفکر صاحب خود را بسوی ایمان سوق می‌دهد نه بسوی فقط عمل ظاهری؛ توسط تفکر حقایق امور کشف شده و بین حدس و حقیقت جدائی می‌افتد. اگر بنده به عواقب امور فکر کند و فکر او از موارد مقدماتی فراتر رفته و بنای آن مستحکم گرداند و مراتب آن را یاد بگیرد، وقتی بر او گناه و یا شهوتی فشار می‌آورد، فکر خود را از لذت و شادی نفسش به عاقبت وخیم آن تغییر می‌دهد و برای او ناراحتی و دردی وارد می‌باشد که لذت و شادی کاذب دوامی نمی‌آورد؛ و نتیجه‌اش این می‌شود که آن لذت شهوانی هرگز بر وی پیشی نمی‌گیرد.
و همچنین اگر حب راحتی و دوری از مشقت طاعات خستگی و یا کسالت بر قلبش وارد شود، توسط فکرش آن را دور کرده و به لذات و خیراتی که نتیجه آن اعمال است فکر می‌کند و اندیشه او در مسئله‌ای غوطه‌ور می‌شود که انگیزه‌ی او نسبت به آن بیشتر است، در نتیجه سختی‌های آن اعمال برای او آسان شده و با اشتیاق به استقبال آن‌ها می‌رود.
جز این است که شخص تفکر کننده، نتیجه‌ی فکرش این می‌شود که: حالی برای قلبش پیش می‌آید و باعث قدرت گرفتن اراده و نیت می‌شود و این قصد و اراده باعث وقوع عمل می‌گردد، پس فکر کردن آغاز و ابتدا و کلیدی برای تمام خیرات و نیکی‌ها خواهد شد، و این مسئله فضیلت و بزرگی و منزلت تفکر را برای تو روشن می‌کند و تفکر در زمره‌ی افضل‌ترین و پرمنفعت‌ترین اعمال قلب قرار می‌گیرد و در نتیجه فکر، مبدا و کلید تمامی خیرات می‌شود، و در همین زمان است که فضل تفکر و شرف آن ظاهر می‌گردد و خود نیز از بهترین اعمال قلب و پرمنفعت‌ترین آن‌ها می‌باشد؛ تا آنجا که گفته می‌شود: ساعتی تفکر از عبادت یک سال بهتر است.
فکر همان چیزی است که از زیرکی مرگ بسوی زندگی بیدار سوق داده و از مکر به دوست داشتن و از حرص و آز بسوی زهد و قناعت و از زندان دنیا بسوی فضای آخرت و از تنگی جهل بسوی وسعت و فراخی علم و از امراض شهوات بسوی این سرزمین، سرزمین شفای توبه و بازگشت بسوی الله و خارج شدن از سرزمین گمراهی و جدا شدن از مصیبت کوری و کری و لالی و رفتن بسوی نعمت دیدن و شنیدن و فهمیدن و تعقل کردن که از جانب الله می‌باشند و از امراض شبهات بسوی یقین.
تدبر در کلام الله باعث معرفت صفات و افعالش می‌گردد، و پروردگار را از آنچه شایسته وی نمی‌باشد منزه می‌گرداند، و او را با صفات جلاله و کرامه‌ای که شایسته‌ی وی می‌باشد توصیف می‌گرداند.
تدبر در داستان دوران‌هائی که الله بر اولیائش و دشمنانش گذرانده است؛ ایمانی را در بنده بوجود می‌آورد که بنده می‌گوید: همانا الله بر هر کاری تواناست و او دارای عقوبتی سنگین و همچنین آمرزنده و دائماً رحمت کننده می‌باشد و همانا او بسیار با عزت و همیشه با حکمت می‌باشد، و او هر آنچه را که بخواهد انجام می‌دهد و علم و رحمت او بر هر چیزی گسترده است و تمامی افعال وی در دایره حکمت و رحمت و عدل و اصلاح‌گری وی می‌باشد و هیچ چیز از این دایره خارج نمی‌گردد.
هیچ راهی برای بدست آوردن این ثمرات وجود ندارد جز با تدبر در کلام الله و نظر در نتایج افعالش و این دو اصل که بندگانش را توسط آن‌ها نکوهش فرموده است، در اصل اول فرموده: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ ٱلۡقُرۡءَانَۚ﴾[النساء: ٨٢] و در اصل دوم فرموده است: ﴿قُلۡ سِيرُواْ فِي ٱلۡأَرۡضِ فَٱنظُرُواْ كَيۡفَ كَانَ عَٰقِبَةُ ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلُۚ ﴾[الروم: ٤٢]. ترجمه: «بگو: بروید در زمین بگردید و ببینید عاقبت نفرات قبل چگونه بوده است».
تفکر در قرآن دو نوع است: تفکر در قرآن برای اینکه متوجه شود مراد رب تعالی از آن آیه چیست و تفکر در معناهائی که از بندگان خواسته شده است تا در آن تفکر کنند. مورد اول تفکر در راهنمائی‌های قرآن است و تفکر دوم، تفکر در راهنمائی‌های دیدنی [خارج از قرآن] است. در اولی تفکر در آیاتی است که شنیده می‌شود و در دومی تفکر در آیاتی است که مشهود است و الله قرآن را نازل فرموده تا در آن دو تفکر شده و به آن‌ها عمل شود، نه اینکه فقط آن را تلاوت کرده و از آن رویگردان بود [۱۵۱].
حسن بصری/گفته است: «از بهترین‌های اعمال: پرهیزگاری و تفکر می‌باشد» [۱۵۲].
[۱۴۹] برای دانستن معنی این کلمات می‌توانید به بخش آماده سازی رجوع فرمائید. [۱۵۰] مفتاح دار السعادة، ص ۲۱۷. [۱۵۱] منتخباتی از مفتاح دار السعادة ابن قیم/ص ۲۱۵ – ۲۲۰، و مثال‌هایی برای این موارد را بیان می‌دارد. [۱۵۲] الزهد از ابن مبارک ص ۹۶.